Kathedralenbouwers

Geplaatst op dinsdag 20 maart 2018 @ 17:54 , 548 keer bekeken

Ons beeld van de katharen berust voornamelijk op negentiende-eeuwse verzinsels. Dat betoogt historicus en theoloog John van Schaik in zijn nieuwe boek "De katharen. Tussen werkelijkheid en fictie". ‘Mensen worden soms boos als ik historische feiten aandraag die niet passen bij hun eigen beeld.’
 
Nog een boek over de katharen? Is alles hierover dan nog niet geschreven? Ja en nee. Vooral vanuit (pseudo)esoterische hoek wordt veel over dit onderwerp gepubliceerd, maar vaak kan dat de historische toets der kritiek niet doorstaan. Een gesprek met de auteur, John van Schaik...
 
Wie waren de katharen en wat geloofden zij?
‘De katharen waren christenen die in de twaalfde en dertiende eeuw in Vlaanderen, Occitanië, het Rijnland en Noord-Italië leefden. Hun geloof week op twee belangrijke punten af van de leer van de katholieke kerk. Ten eerste waren de katharen dualisten. Ze geloofden dat het kwaad niet van de goede god kan komen en dat er dus nog een tweede, kwade god was: Jaweh, uit het Oude Testament. Hij zou tevens de schepper zijn. De goede god was de god uit het Nieuwe Testament.
 
De katharen geloofden dat de schepping van de kwade god kwam en dus slecht was. Het menselijk lichaam zagen zij ook als iets slechts en uit die visie kwam het idee voort dat Jezus nooit zowel de goede god als mens – een schepping van de kwade god – geweest kan zijn. Christus had een soort schijnlichaam aangenomen in Jezus, geloofden ze.’
  
Hoe beleden de katharen hun geloof in de praktijk?
‘Daar is weinig over bekend. Het geloof van de katharen was een echte wereldvluchtreligie: erg gericht op de hemel en het hiernamaals en ernaar strevend om zo min mogelijk verbonden te zijn met de aarde. Ze deden erg veel aan ascese. Verder waren er veel overeenkomsten tussen een kathaar en Franciscus van Assisi: hij was net zo uitgemergeld en vond zijn lichaam ook maar vies. Beiden moesten niets hebben van lekker eten en drinken.
 
De katharen zagen die dikke, rijke geestelijken en dachten dat Jezus het zo toch niet bedoeld kon hebben. Net als Franciscus probeerden ze Jezus’ armoede te imiteren. Ze grepen terug naar de oorsprong van het geloof – met een heel eigen visie op die oorsprong.’
 
U schrijft dat er over de katharen allerlei mythes bestaan waarvoor geen wetenschappelijke basis is. Waar komen die verhalen vandaan?
‘In de negentiende eeuw had de katholieke een sterke greep op de maatschappij en ook de evolutietheorie was in opkomst. Als reactie hierop zochten sommigen antwoorden bij mystieke spirituele groeperingen als de katharen, over wie zo allerlei romantische verhalen ontstonden.
 
De katharen zouden allerlei geheimzinnige inwijdingsrituelen houden, maar hierover is in hun eigen bronnen niets terug te vinden. Ook is er een verhaal dat de katharen een speciale band hadden met de tempeliers: een ridderorde die de kerk verdedigde tijdens de kruistochten, zo katholiek als maar zijn kon. Maar uit de bronnen blijkt alleen dat er in Occitanië her en der familieverbanden waren tussen tempeliers en katharen. Die connectie mag dus ook verwezen worden naar het rijk der fabelen.

Ik geef cursussen en lezingen over de katharen, waarop mensen afkomen die zich bezighouden met esoterisch gedachtegoed. Sommigen worden boos als ik historische feiten op tafel leg die niet passen bij hun eigen beeld van de katharen. Daar moet ik subtiel mee omgaan, want wat zij geloven is zeker waardevol. Het heeft alleen niets te maken met de historische katharen.’
 
Hoe kwam de vervolging van de katharen tot stand?
‘De kerk maakte zich in het begin oprecht zorgen om het zielenheil van de katharen, die zij zag als afvallige ketters. Er werd veel gepreekt om ze terug te krijgen. De problemen begonnen pas toen de pauselijke inquisitie werd opgericht omdat het katharisme in Occitanië zo hard groeide. In deze regio waren katharen aanvankelijk vrij om hun geloof te belijden. Dat was wel anders in Vlaanderen bijvoorbeeld, waar de graaf en de bisschop de boel flink onder controle hielden.
  
Een aantal katharen vermoordde de eerste inquisiteurs – ze waren heus niet allemaal vredelievend. Als gevolg daarvan riep de paus op tot een kruistocht, waaraan veel Franse edellieden gehoor gaven. Een reis naar de eigen achtertuin was natuurlijk een stuk laagdrempeliger dan zo’n expeditie naar Jeruzalem. Het liep verschrikkelijk uit de hand. Door de vervolgingen gingen de katharen ondergronds – voordat ze onderdrukt werden preekten ze op dorpspleinen, waar iedereen kon komen luisteren – en een aantal kathaarse priesters zochten een schuilplaats in het bos.
 
De uitroeiing van de katharen was de enige keer in de geschiedenis van de katholieke kerk dat andersgelovigen puur en alleen om hun geloof werden vermoord. Motieven als macht en geld speelden in alle andere gevallen een rol, maar niet bij de katharen.’ 
 
Is het beroemde verhaal over de katharen in de burcht van Montségur ook een negentiende-eeuws verzinsel?
‘Nee, dit is waar gebeurd. In 1244 werd dit kathaarse kasteel onderworpen door de kruisvaarders. De katharen kregen de keuze: zich bekeren tot het katholicisme of de brandstapel. Zo’n tweehonderd van hen kozen het laatste.’
 
Bron: Anna Burgers, ‘De katholieke kerk maakte zich oprecht zorgen om het zieleheil van de katharen’, historischnieuwsblad.nl, 
 

Recensie:
Over de katharen wordt de laatste decennia zeer veel geschreven, vaak op een eenzijdige en sensationele manier. Van Schaik wil in zijn boek op wetenschappelijk-kritische wijze schetsen wat het middeleeuwse katharisme precies inhield. De katharen vormen een gnostische, dualistische en docetische 'sekte'. Dualistisch omdat men geloofde dat er naast de grote goede God ook een kwade scheppingsmacht bestond. Docetisch omdat men de materie afschreef en niet kon aanvaarden dat Jezus 'waarlijk vlees' geworden was. De auteur gaat op deze twee aspecten uitvoerig in, evenals op de praxis en de inwijding en op de idee van reincarnatie (niet dominerend aanwezig). De auteur geeft ook een overzicht van de kathaarse teksten, schetst de geschiedenis en de wortels van deze beweging en gaat duidelijk in tegen de moderne misvattingen (zoals omtrent de graal en de tempeliers). Een kort overzicht van het esoterisch christendom sluit het boek af. Een voortreffelijk boek, zorgvuldig en nauwkeurig opgesteld. Een verademing temidden van alle pulp over de katharen. Uiteraard zijn er wel kanttekeningen bij te plaatsen, maar dat neemt niet weg: onmisbaar voor iedereen die het katharisme wil bestuderen. Met eindnoten, verklarende woordenlijst, literatuuropgave en register.

Dr. R. Kranenborg