Wat de expo 'Dürer was hier' in Aken betreft, ik las onlangs volgende recensie in de krant De Standaard:

Albrecht Dürer gaat op businesstrip 

Vijfhonderd jaar geleden maakte Albrecht Dürer een legendarische reis door de Lage Landen. Hij liet zich fêteren en deed goede zaken. Een expo in Aken volgt de kunstenaar op de voet.

Door Geert Van der Speeten.

Albrecht Dürer kijkt ons indringend aan. De tentoonstelling in Aken begint met een ­blow-up van het beroemde zelfportret uit 1500, waarin de Duitse kunstenaar zich als een soort messias afbeeldt. Zijn zelfbewuste houding en dure kleding zeggen veel over zijn kijk op het kunstenaarschap. Als een der eersten zag Dürer het niet als een ambacht. Hij voelde zich een creatieve schepper, een zelfstandige met een eigen business­model. Zijn houtsneden en kopergravures waren van een ongeëvenaard niveau en zeer in trek. Dürers monogram, met zijn initialen AD, gold in zijn tijd als een handelsmerk. Later werd hij ook een ­succesvol portrettist. 

Rond zijn vijftigste, in 1520 en 1521, maakte Dürer een reis naar de Lage ­Landen. Hoe het genie als een held onthaald werd, voedde de legende. De historiserende schilderkunst van de 19de eeuw was er graag bij om ze te ­romantiseren, blijkt uit een wat overbodige intro. Op een schilderij van Jan Antoon Neuhuys zien we hoe Dürer de haven van Antwerpen schetst, zittend in een roeibootje en luisterend naar luitmuziek. 

Neemt niet weg dat de tocht een sterk verhaal oplevert. Alle facetten van Dürers kunstpraktijk, zijn artistieke ­ambities, zijn contacten in de hoogste regionen en zelfs zijn houding tegenover de Reformatie komen erin samen. Bij de vijfhonderdste verjaardag rees in Aken het idee om de trip te visualiseren, met Dürers reisboek als inspiratiebron. Centraal staan de ontmoetingen ter plekke, de invloed die Dürer uitoefende en de kunstwerken die ontstonden.

Dürer had een koffer vol eigen werk mee, dat hij gul uitdeelde als hij ergens uitgenodigd werd. Het was berekende vrijgevigheid: de kunstenaar hoopte in ruil attenties of opdrachten te krijgen.

De kunstenaar was onderweg best productief. Er bleef een honderdtal ­tekeningen bewaard, en ook een zilverstiftschetsboek. In Antwerpen schilderde hij ook een Heilige Hiëronymus, een blikvanger van de tentoonstelling. Dürer sloeg de brug tussen de Duitse en de Vlaamse traditie. Het werk was invloedrijk en inspireerde collega’s als Joos van Cleve en Lucas van Leyden. 

Levenslange rente

Bijna had deze expo ook Antwerpen aangedaan, maar een coproductie met het KMSKA bleek onhaalbaar wegens de aanslepende restauratie van het museum. Ook de piste-Bozar, waar in 1977 Dürers reis op de Europalia-affiche stond, haalde het niet. Het Suermondt-Ludwig-Museum werkt nu samen met de National Gallery in Londen, dat de vroege reizen naar Noord-Italië als ­proloog toevoegt. 

Aken was een cruciale halte op ­Dürers route, vooral omdat hij iets ­gedaan moest krijgen van Karel V, die er in 1520 in de Dom tot Roomse vorst gekroond werd. De kunstenaar leefde ­namelijk van een rente, die ­Karels voorganger Maximiliaan hem als privilege had geschonken. Tijdens zijn reis deed de kunstenaar er alles aan om dat privilege te vrijwaren. Onder meer Maximiliaans dochter Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes in de Nederlanden, vroeg hij een goed woordje te doen.

Dürers reis draaide niet alleen om geldzaken. Hij was ook tuk op interessante ontmoetingen in de welvarende handelsmetropool en kunststad die ­Antwerpen in die tijd was. Hij logeerde er in de herberg Engelenborch, waar Joost Plankfelt ruime kamers ter ­beschikking stelde voor de kunstenaar, zijn vrouw Agnes en zijn dienstmeisje. Meermaals portretteerde Dürer de waard. Wellicht bekostigde hij er een deel van zijn schulden mee. 

Dat we zulke details kennen, komt omdat er een logboek bewaard bleef. Het was een soort huishoudboekje waarin Dürer inkomsten en uitgaven ­noteerde en er bezienswaardigheden van onderweg bij vermeldde. Hij verluchtte het met schetsen en tekeningen.

Dürer had een koffer vol eigen werk mee, dat hij gul uitdeelde als hij ergens uitgenodigd werd. Het was berekende vrijgevigheid, schrijft Till-Holger Borchert (wetenschappelijk directeur Brugse Musea) in het begeleidende boek. De kunstenaar hoopte in ruil attenties of opdrachten te krijgen. Dat lukte aardig, maar bij zijn tweede bezoek aan Margaretha van Oostenrijk ving hij bot. Hij probeerde haar als mecenas te winnen, bezocht haar kunstkamer ‘en toonde haar zijn keizer’. Bedoeld is een portret van Maximiliaan. De houtsnede viel bij Margaretha niet in de smaak en Dürer pakte naast de opdracht voor een Sacra conversazione, waarvoor hij al voor­studies had gemaakt. 

Erasmus en Lam Gods

Aken toont liefst 190 werken, met veel frêle stukken van Dürer zelf. Bij de ­tekeningen is het havenzicht op Antorff (of Antwerpen) een pareltje van eenvoud. Als een volleerde cultuurtoerist schreef Dürer er een tekstje bij. De beroemde Kop van een walrus is present, als aanvulling op de anekdote dat Dürer tevergeefs naar een aangespoelde walvis in Zierikzee ging kijken. Zijn fascinatie voor dure stoffen en mode blijkt uit Drie vrouwen uit Lijfland in winterdracht, van wie hij haarfijn de exotische klederdracht weergeeft. Weergaloos is de zaal met getekende portretten, waaronder dat van de jonge Katharina, de eerste zwarte vrouw in de westerse kunst­geschiedenis. Haar fijne trekken lijken haast geaaid met de zilverstift.

Een duizelingwekkende galerij van geschilderde portretten omringt wat verderop de bezoeker. Het zijn allemaal werken uit 1520. Twee karaktervolle portretten van Dürer, waaronder dat van koopman Bernhard von Reesen uit ­Danzig, flankeren werken van Gossart, Massys, Van Cleve en Mostaert. 

Dürer vermeldde in zijn logboek slechts een viertal bewonderde werken bij naam, waaronder een verloren gegaan retabel van Jan Gossart in Middelburg. Je zou kunnen afleiden dat vluchtige, lucratieve ontmoetingen met kooplui en gezagsdragers hem liever waren. Toch maakte de reis ook op vele andere vlakken indruk. Tot drie keer toe ontmoette hij Erasmus. Hij bewonderde in Gent het Lam Gods en spotte in het ­Prinsenhof zijn eerste leeuw. In Brugge had hij collega Jan Provoost als gids, Bernard Van ­Orley trakteerde hem in Brussel op een banket, met Joachim ­Patinir sloot hij een innige vriendschap. En hoewel hij in Antwerpen ook flink ziek werd, kleurde zijn bezoek aan onze kunststeden in veel opzichten dit ­wonderjaar. 

Dürer war hier, tot 24/10 in Suermondt-Ludwig-Museum, Aken. Een catalogus in het Nederlands is uit bij Ludion.