De bruid overdenkt haar geluk, of vraagt zich in stille af waar haar bruidegom is ?
Jammer dat ik het moet doen met de gekuiste versie zoals die is afgedrukt in TASCHEN.
"Verdwaalde speelkaarten" zijn ook afgebeeld op De triomf van de dood.
De enkele dobbelsteen is kennelijk gereserveerd voor dit paneel van de boerenbruiloft.
Ben erg benieuwd naar de antwoorden op de vragen die hier worden opgeworpen.
met groet,
Ik heb deze namiddag wat documenten overlopen en over die dobbelsteen is er niets te vinden. Ik ga ervan uit dat niemand die dobbelsteen heeft opgemerkt. Proficiat dus voor uw opmerkelijke gave voor het detail.
Toen ik uw tekst las moest ik in eerste instantie terugdenken aan de cursus getallensymboliek van Prof Janssens, ik heb de cursus dan ook toegevoegd bij Bestanden. We zien de dobbelsteen met aan de zijkant een 6 en een 4 en bovenaan 3 (?). De getallen op zich hebben een betekenis, maar ook de som en dis is 13 = teken van ongeluk? Het boerenvolk dat zijn ongeluk tegemoet loopt.
Je kan de dobbelsteen zien als een boodschap in het algemeen van de losbandigheid die we op deze bruiloft kunnen aanschouwen of, zoals jij schrijft, van het zondige leven van die rijke landheer in het kostbare zwarte kostuum (zwart is de laatste mode, en dat zwart staat schril in tegenstelling tot de kleurige kledij van de boeren). Kostuumexperts beschouwen de landheer in het zwart als drager van een zeer duur kostuum, de witte kraag is er nog niet maar je ziet de eerste aanzet. Ik vind het een mooie tegenstelling: de rijkste man aan de tafel heeft geen stoel om aan te zitten aan het bruidsmaal van de Bruidegom (met grote B, jawel) en dat precies door zijn rijkdom? Hij zit, zoals jij schrijft, nogal onstabiel. Iedereen heeft een stoel of bank maar hij niet, en de mooiste stoel is niet aan hem geschonken wel aan een soort notaris die het officiële karakter van het huwelijk belichaamt. De landheer draagt ook een zwaard, teken van een rijke burger of een aristocraat.
Het werk zit vol tegenstellingen. Daarom geef ik een detailfoto van wie op deze omgekeerde tobbe zit. De meesten gaan er inderdaad vanuit dat het een rijke landsheer is die langskomt, gevraagd of ongevraagd, op de bruiloft van een pachter.
Maar wat doet de landsheer? De landsheer is wel met gevouwen handen in gesprek met de vertegenwoordiger van de clerus, een franciscaan, die er toch ook keurig bijzit. En met wat houden beiden zich bezig? Met eten en drinken zoals het losbandige plebs? Nee, ze doen niet mee aan het drinkgelag van de lagere klasse die zo in haar ongeluk loop (de 13 van de dobbelsteen). Ze nemen er aftstands van, van dat plattelandsgedoe, zij zijn bezig met hogere waarden. De landsheer zou ook een zelfportret van Bruegel kunnen zijn, zijn kop heeft toch trekken van het zelfportret: de schilder die aanschouwt, (maar niet deelneemt) en aanzit aan de tafel, en een boodschap meegeeft aan diegenen die zijn tekens begrijpen? Anderen schrijven dat het eerder over koopman Hans Frankaert gaat, vriend van de schilder (en opdrachtgever?) met wie Bruegel samen op stap ging om kermissen en bruiloften van boeren te bezoeken. De rijke kopers van zijn schilderijen konden zich vereenzelvigen met de landheer, en namen op die manier ook afstan van het zondige losbandige volk. De kloof is immers groot: daarom zie je de man met de lepel (schuin, zoals de instrumente van de muzikanten. Het enige bezit dat je als arme had was je eigen lepel waarmee je kon eten, di ehad je altijd mee, en hier op de hoed. Op de detail van mijn foto heb je dus de drie standen: de arme boer, de clerus en de rijke aristocratie.
Niemand op het schilderij is bezig met de sacramenteel waarde van deze bruiloft: het domme volk is afgeleid van het spirituele of sacramentele aspect van het huwelijk en, bij uitbreiding, het leven in het algemeen, door het eten en het drinken (zoals de moderne mens is afgeleid door internet van het sacrale en innerlijke leven…) - "brood en spelen", jawel. Zelfs de windhond naast de landheer wacht op eten, zoals de boeren op de bruiloft denkt hij enkel aan eten en drinken.
We zien hier (ook) een symbolische afbeelding van de bruiloft van Kana, waar Jezus water in wijn veranderde. Dit wordt gesymboliseerd door de figuur op de voorgrond die bier uit een kruik giet. De instrumenten van de muziekspelers wijzen bovendien naar een tafereel (enkel zichtbaar geworden na een restauratie) van een koppel dat de liefde bedrijft op zolder. Is de bruidegom wel aanwezig? Men weet het niet, heel wat discussie hierover. Was de bruid reeds zwanger? Kan ook, het gegeven van het bedrijven van de liefde op zolder is misschien een flashback? Kortom, zondigheid alom, zonde voor de val, 13 dus....
Ik heb heel wat bijgeleerd over Bruegel en de discussies alom over de interpretatie van dit schilderij, alsook de evolutie in de inzchten, en dit uit uw queeste naar de betekenis van de dobbelsteen.
Tot zover mijn inzicht, maar ik zoek wel verder, misschien vinden we nog iets.
Geweldige beschouwing. De dobbelsteen ligt daar met zekere bedoeling. Op de Strijd tussen Carnaval en Vasten liggen
verdwaalde kaarten van het kaartspel op de grond. Die kaarten liggen wat open en bloot op de grond. De bedoelde dobbelsteen
is heel bewust daar onder de tobbe gelegd.
De naam Pieter Bruegel roept bij veel mensen beelden op van vrolijke, soms wat losbandige of zelfs gewelddadige boeren- en kermisfeesten. De placemat met de iconische boerenbruiloft heeft iedereen wel eens onder zijn bord aangetroffen, meestal in een gezellig pannenkoekenrestaurant. Deze taferelen vormen maar een klein deel van Bruegels oeuvre, maar mede door de vele kopieën of aanverwante thema’s van zijn zoon Pieter de Jonge, is toch het imago van de ‘Boeren Bruegel’ ontstaan.
Toen de artikelen over een mogelijk verband tussen Bruegel en Bergen op Zoom verschenen, speelde daarbij het schilderij de ‘Boerendans’ een belangrijke rol vanwege het vaandel van het schuttersgilde van Borgvliet. Op zo’n moment kijk je weer eens onbevangen naar die overbekende boerentaferelen en vallen ook ineens dingen op, die voorheen in de overdaad aan beelden en figuren uit het zicht verdwenen. Toen ik zodoende op mijn laptop de boerenbruiloft detail per detail bekeek, viel mijn oog ineens op een dobbelsteen. Het is druk in de herberg, maar de vloer is keurig aangeveegd. Bij de schoonmaak is schijnbaar een dobbelsteen over het hoofd gezien. Hij ligt onder een wastobbe waarop een man zit, gekleed in een modieus zwart kostuum. Wat zou die dobbelsteen betekenen? Want als getrainde (of gedresseerde?) kijker ga je er meteen vanuit, dat hier iets achter moet zitten. Online is er echter niks over te vinden.
Zoals vaker heeft Bruegel de boeren op deze bruiloft wat karikaturaal weergegeven, maar ze worden zeker niet belachelijk gemaakt. We zijn eigenlijk gewoon getuige van een eenvoudig, traditioneel feest. Op de kermissen van Bruegel gaat het er wel eens heftiger aan toe. De nieuwe stedelijke elite zette zich graag af tegen de primitieve plattelanders, maar had ook waardering voor hun eenvoudige leven dat nog voldeed aan de overzichtelijke standenmaatschappij, die ooit als rotsvaste basis van Gods schepping werd beschouwd. Sterker nog, meer dan ooit waren groeiende steden zoals Antwerpen afhankelijk van de voedselproductie van het omliggende land. Rijke stedelingen kochten landgoederen om de drukte te ontvluchten en als waardevaste belegging ter compensatie voor de speculatieve inkomsten uit de recent ontstane wereldeconomie. Hierdoor kwamen zij als pachtheer in direct contact met de boeren op hun grond. Een nieuwe situatie die wellicht tegenstellingen veroorzaakte, maar ongetwijfeld ook leidde tot begrip en vriendschap.
Misschien is de man in het modieuze zwarte kostuum zo’n rijke stedeling, die aanschuift bij de bruiloft van een pachter? Hij stelt zich bescheiden op en neemt als enige plaats op een omgekeerde wastobbe. Hij is even mens onder de gewone mensen, ver weg van de stadse verleidingen en risico’s. En de dobbelsteen? Natuurlijk heeft Bruegel elders het dobbelspel als zondig neergezet. Gokverslaving was een maatschappelijke plaag en recent was zelfs een ‘zelfhulpboek’ verschenen om gokkers te genezen. Op dit feest gaat het er echter rustig aan toe en de dobbelsteen is de enige onregelmatigheid op de vloer, toevallig over het hoofd gezien bij de schoonmaak van de herberg. Misschien symboliseert de dobbelsteen de speculatieve marktwerking waaraan de stedeling zijn fortuin te danken heeft? De wastobbe is wankeler dan de eenvoudige banken waarop de boeren zitten. Heeft de stedeling dit zelf ook geconstateerd, wellicht versterkt door de eenvoud om hem heen en door de woorden van de monnik naast hem? Zijn gevouwen handen suggereren een soort bekering.
Maar dit hoeft allemaal niet te kloppen. Misschien hebben we juist te maken met een lokale edelman, die aanzit bij een bruiloft ergens op zijn leengoed. Zijn jachthond en wapen vormen dan zijn traditionele attributen. Samen met de boeren en de monnik vertegenwoordigt hij de traditionele standen, een wereld die op zijn eind loopt door grote veranderingen op het vlak van economie, bestuur en religie. De dobbelsteen symboliseert dan de grilligheid van het lot, dat in de ontstaansperiode van dit schilderij genadeloos toesloeg. Er heerste in de periode 1566-68 religieuze terreur en repressie, die later zou uitmonden in de Spaanse-Nederlandse oorlog. De dobbelsteen zou om die reden ook kunnen duiden op ‘dubbelspel’. De man in het zwart is vriendelijk in gesprek met de monnik, maar hangt wellicht al het nieuwe, protestante geloof aan.
Wat is de echte verklaring voor de dobbelsteen? Hij kan ook gewoon zonder reden daar zijn geschilderd. En daarmee komen we wellicht op de echte bedoeling van dit schilderij en andere werken van Bruegel. Ze bevatten niet één boodschap, maar zetten juist aan tot nadenken en discussie. Daarmee appelleerden ze aan de filosofische aspiraties van Bruegels opdrachtgevers. Zij behoorden tot de nieuwe stedelijke en bestuurlijke elite en decoreerden hun stadspaleizen en landhuizen met geschilderde ‘conversation pieces’ die dienden om hun intellectuele en verbale vermogens te etaleren. De dobbelsteen gaf wellicht aanleiding tot discussie over de speling van het lot, grappen over elkaars gokgedrag of roddels over ketters gedrag in de vriendenkring. Maar misschien heeft Bruegel al hun intellectuele ambities wel overtroffen door een dobbelsteen toe te voegen, die nooit iemand is opgevallen….
