Paus: ‘Dante is een relevante en actuele profeet van hoop’

Volgens paus Franciscus kan de middeleeuwse dichter Dante Alighieri ons ook vandaag nog een impuls geven als reisgids op onze reis.

Hoewel de 700 jaar geleden gestorven Italiaanse dichter Dante Alighieri (Firenze 1265 - Ravenna 1321) een man van zijn tijd was ‘en op bepaalde gebieden met andere opvattingen dan wij, is zijn humanisme tijdloos, relevant, en een referentiepunt voor wat wijzelf ooit hopen te verwezenlijken’. Dat schrijft paus Franciscus in een apostolische brief ter gelegenheid van het lopende Dantejaar.

Hoewel de 700e sterfdag van Dante op 14 september 2021 valt, publiceerde paus Franciscus de apostolische brief ‘Candor lucis aeternae’ (De glans van het eeuwige licht) op dinsdag 25 maart. Die dag geldt in Italië als Dantedag omdat de schrijver op die dag volgens historici zijn allegorische reis door hel, vagevuur en hemel maakte, die hij in De goddelijke komedie zou opschrijven.

Volgens Franciscus laat Dante zien ‘wie wij als mensen zijn, alsmede de betekenis van onze dagelijkse worstelingen om geluk, vervulling, ons einddoel en ons echte vaderland te bereiken, waar we in volledige gemeenschap met de oneindige en eeuwige God zullen zijn’.

Dante is, voor wie met de ogen van het geloof kijkt, ‘niet langer slechts een schijnbare mislukking, een gedesillusioneerde en gedemoraliseerde zondaar, maar een profeet van hoop’.

De goddelijke komedie is ‘een integraal deel van onze cultuur’, vindt Franciscus, ‘die ons terugbrengt naar de christelijke wortels van Europa en van het Westen’. Het is namelijk uitdrukking van de christelijke idealen en waarden die ook vandaag nog ‘de basis zijn van een humane sociale orde waarin allen elkaar als broeders en zusters kunnen erkennen’. 

Bron: nd.nl

Ja, dat was toch effentjes schrikken. Gelukkig bleef de Dante-buste in mijn boekenkast er kalm bij; uitzonderlijk voor een dichter met zuiders bloed. Maar toen ik in mijn krant het bericht las dat men in een nieuwe uitgave van Dante's De Hel of Inferno een aantal aanpassingen of schrappingen zou doen aan de originele tekst, dan verslikte ik wel eventjes in mijn ochtenkoffie.

Nu begrijp ik wat Woke wil zeggen. Ik kan in veel zaken inkomen, namelijk dat men straten genoemd naar koning Leopold II zou hernoemen, zoals ook in mijn stad is gebeurd, en zelfs hier en daar een beeld van hem werd neergehaald of beklad, daar had ik allemaal geen probleem mee. Trouwens, waarom mensen op een voetstuk plaatsen? Elkeen heeft een zwarte kant (hier dan letterlijk) die vroeg of laat komt bovendrijven. Ik had ook geen probleem dat Columbus werd neergehaald in Amerika, of een standbeeld van een slavendrijver ergens in Londen. Zelfs de warte piet discussie kon op mijn sympathie rekenen. 

Maar aan een middeleeuws geschrift komen (of een historisch geschrift tout court) ja dan vind ik dat ook ik eventjes in mijn pen moet kruipen. Poten af zou ik zeggen.

Er is natuurlijk ook een grappige kant aan, ik heb Dante wel in mijn kast staan, zoals je op de foto hiernaast kan zien, maar ik heb hem nog niet gelezen. Maar nu weet ik wel dat Mohammed er in wordt vermeld. En dat is dan ook het enige, voorlopig toch, maar ik ben wel nieuwsgierig geworden, over wat er allemaal in de Hel van Dante geschreven staat, alsook in zijn Paradijs en De Louteringsberg. Dan toch een pluspunt.

Voor diegenen die de storm gemist hebben, want op sociale- en andere media barstte de discussie natuurlijk los.

In Vlaanderen begon het allemaal met volgend artikel in de krant De Standaard:

Geen Mohammed meer, wel pausen in Dante’s inferno

Een nieuwe vertaling van ‘De goddelijke komedie’ van Dante mist een naam. Die van de profeet Mohammed komt er niet meer in voor. ‘We wilden niet nodeloos kwetsen’, zegt de uitgever.
Marc Reynebeau - Dinsdag 23 maart 2021 om 3.25 uur

Toen hij zeven eeuwen geleden zijn Goddelijke komedie schreef, nog ­altijd een feest van verbeelding en poëzie en een basistekst in de Europese cultuurgeschiedenis, lag het voor de hand dat de Florentijn Dante Alighieri (1265-1321) niet sympathiek over de islam en zijn profeet Mohammed zou schrijven. Zopas gaf uitgeverij Blossom Books een nieuwe Nederlandse editie uit van ‘De hel’, het eerste deel van Dante’s hoofdwerk, vertaald door de Antwerpse Lies Lavrijsen. Maar daarin komt Mohammed niet meer voor. Of liever, hij wordt niet bij naam genoemd.

‘We wilden niet onnodig kwetsen’, zegt uitgeefster Myrthe Spiteri aan De Standaard. ‘Bij Dante ­ondergaat Mohammed een grof en vernederend lot, alleen maar omdat hij de voorloper van de islam is. Met onze reeks vertalingen willen we klassieken van de literatuur op een toegankelijke en prettige ­manier beschikbaar maken voor nieuwe, vooral jongere lezers. Het zou jammer zijn als die lezers door die passage op de tekst zouden ­afknappen. Elke vertaling blijft een creatieve bewerking. Ook al is het niet onze bedoeling om academische tekstedities uit te geven, onze vertalingen – ook deze – blijven wel dicht bij de oorspronkelijke tekst. Daarbij is ook gesnoeid in al te lange, saaie passages of ­minder relevante opsommingen. Dat wordt ook gemeld in het boek. Dit alles doet voor mij niets af van de literaire betekenis van de tekst of van ons respect ervoor.’

Immer brandende voeten
Het kan er in ‘De hel’ moeilijk anders dan grof en gewelddadig aan toegaan. Dante maakt erin letterlijk een helletocht, waarbij hij ­beschrijft wat hij zich daarvan voorstelt en wie hij er zoal aantreft, een passende straf inbegrepen. Corrupte en machts- en geldbeluste pausen boeten bij Dante, met immer brandende voeten bijeengepropt in een soort koker, voor het onheil dat ze hebben aangericht. Net als, onder zeer vele anderen, ­Judas, de moordenaars van Julius Caesar of homoseksuelen. En dus ook Mohammed; Dante dacht ten onrechte dat hij een afvallige christelijke priester was en hield hem mee verantwoordelijk voor de religieuze verdeeldheid in de wereld. En christelijk Europa had net de kruistochten achter de rug – Dante blijft tenslotte, zoals een studie het samenvatte, een middeleeuwse ­gelovige met een beperkte culturele horizon.

Dat een passage in het boek is geschrapt, zou niet zo snel zijn ­opgevallen als vertaalster Lavrijsen het zaterdag niet zelf had verteld in het programma Interne keuken op Radio 1. ‘We hebben over de schrapping zeer lang gediscussieerd. Ik heb er nachten van wakker gelegen’, zegt ze. ‘Mohammed is niet helemaal weg uit de tekst; ik schrapte drie regels waarin hij spreekt met Dante en daarbij ook zegt wie hij is, dat is alles.’

Kon een verklarende voetnoot dan niet helpen? ‘Ik heb in het boek tal van verklarende voetnoten toegevoegd,’ stelt Lavrijsen, ‘maar aan het nuanceren komt ook eens een eind. Ik ben niet de schrijver van de tekst, maar als vertaler heb ik wel een eigen verantwoordelijkheid. De ingreep kwam er niet uit angst of diende niet om mogelijke controverse te vermijden – en nee, ook niet uit een weg-met-ons-overtuiging. Ja, ik heb me in Interne keuken laten ontvallen dat ik de kwestie bij de uitgever heb aangekaart rond de tijd dat de Franse geschiedenisleraar Samuel Paty door een islamist is vermoord, in oktober. Maar dat was eigenlijk niet zo. Mij gaat het om de moderne, humanistische boodschap van Dante. Die is te belangrijk, zeker ook voor jongeren uit andere culturen.’

Homoseksuelen
Zo ervaart ook uitgeefster Spiteri het. Zij ziet Dante als ‘progressief’ en de Mohammed-passage als ‘niet meer van deze tijd’. Maar waar ligt dan het verschil, als Dante ook homoseksuelen in de hel plaatst? Terwijl Dante ook de joodse hogepriester Kajafas en een reeks andere ‘hypocrieten’ mee verantwoordelijk houdt voor de dood van Chistus, wat een oud motief is in het christelijke antisemitisme? Een Italiaanse actiegroep vond in 2012 dat Dante geen plaats had in het middelbaar onderwijs, omdat hij racistisch, homofoob, islamofoob en antisemitisch zou zijn. Spiteri: ‘De dieven of moordenaars in Dante’s hel hebben wel echte fouten begaan, terwijl een godsdienst vestigen niet laakbaar kan zijn. Dante plaatst homoseksuelen ook in de hel, maar dat kwam doordat het christendom daar zo over dacht, tot vandaag toe. En Dante schrijft toch heel respectvol over hen.’

‘De hel’ is slechts het eerste deel van De goddelijke komedie. Heeft Lavrijsen ook plannen om de twee andere delen, over het vagevuur en de hemel, te vertalen? ‘Nee, “De hel” is wel het meest invloed­rijke deel van de drie, en het spreekt toch het meest tot de verbeelding.’ Wat inderdaad is gebleken.