Kathedralenbouwers

Ik denk dat de reden ligt in het feit dat Henk 't Jong nog steeds een middeleeuws re-enacter is in hart en nieren, niettegenstaande het behalen van een geschiedenisdiploma op latere leeftijd. Ik heb hem leren kennen tijdens bijeenkomsten van re-enactors in het Archeon in Alphen aan de Rijn. De discussies tussen re-enactors gaan dikwijls over details zoals: klopt de kledij wel met de periode die je voorstelt? zijn die schoenen wel historisch correct? aten middeleeuwers uit die periode wel de groenten die je klaar aan het maken bent? en dat mes dat je gebruikt, ben je wel zeker? enzovoort, enzovoort. Een re-enactor begint zijn 'carrière' met het opstellen van een biografie waarin in detail wordt bepaald welke zijn achtergrond is, welke functie hij uitoefent en vooral in welke periode hij leeft. En deze biografie dient scrupuleus te worden gerespecteerd in kledij, voeding, meubilair, tent en activiteit anders krijg je historische kritiek aan je been. Het gaat zover dat in het Archeon de middeleeuwse re-enactment bijeenkomsten worden georganiseerd volgens tijdsband: wij konden met onze club enkel meedoen als het 13 de eeuws was, owee als je dan iets aanhad of meebracht dat 14de eeuws was. 

Na de aanbeveling door Maarten 't Hart, een kritische recensie door Henk 't Jong, zoals gepubliceerd op 'Tieceliens gekras - Blog van een Nederlands middeleeuws historicus':

Willem die Madoc maakte - anachronistische clichéroman

De NRC noemt Willem de Madoc maakte van Nico Dros “de Nederlandse Umberto Eco”, waarmee vrijwel zeker verwezen wordt naar diens bestseller De naam van de roos (1984). In beide komt in een inleiding het vinden van een middeleeuwse tekst voor, waarna geworstel volgt om een deel van leven van de schrijver ervan als roman weer te geven. Dat levert in beide gevallen 500 pagina’s tekst op. Ik vrees echter dat Dros de status van Eco en zijn boek niet zal bereiken. Zijn verhaal is bepaald geen spannend moordmysterie afgewisseld met theologische-filosofische discussies en mini-colleges. Eco wist waarover hij het had. Bij Dros denk ik de hele tijd dat hij met alle geweld wil bewijzen dat hij niet van de straat is. Intussen is de wereld die hij beschrijft en de mensen die er wonen één groot cliché-festival dat meer met Hollywood dan met geschiedenis te maken heeft. 

Het verhaal is typerend voor elke middeleeuwse historische roman die ik ooit heb gelezen. Het plot is daarom tamelijk traditioneel. Een slimme vondeling van waarschijnlijk hoge komaf, die kan lezen en schrijven, maakt in het begin van de 13e eeuw de standaard gebeurtenissen in middeleeuwse decors mee terwijl hij zich van de ene plaats naar de andere beweegt: dubieus klooster, hoerenwijk, grafelijk hof, bloederige oorlog, smerige stad, welvarend Vlaanderen. Het is echter niet bepaald een queeste met een einddoel en ook niet echt een avonturenroman, maar meer een geromantiseerde biografie van iemand die zijn tijd ver vooruit is in een primitieve maatschappij. De vinder van het gefantaseerde manuscript probeert uit het manuscript een levensloop te reconstrueren, maar ik vind het een onwaarschijnlijk verhaal. Het boek is hele hoofdstukken lang bijzonder saai en soms weer heel drammerig, vooral waar het over geloof gaat, afgewisseld met stukjes actie en erotiek. Eigenlijk vond ik het een zeurboek en had ik moeite het uit te lezen. 

Eerlijk gezegd had ik gedacht dat de lezer wat over de ‘koninklijke’ herkomst van de held zou ontdekken - Madoc, is per slot van rekening een hoogadellijke Welshe naam - waar trouwens genoeg naar gehint wordt. Maar het mocht niet zo zijn. Hij vlucht vier keer, verblijft een tijdje ergens, heeft daar een heftige liefdesrelatie die hij zonder veel moeilijkheden achter zich laat, is een kei in straatvechten, boekhouden en archiveren, leert strijden als een ridder, vindt business management uit en is een wel zeer vroege aanhanger van het agnosticisme. Intussen krijgen de RK kerk en zijn geestelijken er in het boek ongenadig van langs: iedereen is vet, hypocriet, gewelddadig, pedofiel, gulzig en wellustig en vooral manipulatief. Geen normale priester of monnik (behalve de man van wie hij lezen en calligraferen heeft geleerd) in het hele boek. De graaf, aan wiens hof hij lang verblijft, en diens vrouw zijn nogal verlichte edellieden, maar de rest van de adel bestaat uit wraakzuchtige en lompe houwdegens. Hoeren zijn onveranderlijk aardig en warm, leden van ‘geestelijke ridderorden’ (Tempeliers? Hospitaal- of Duitse ridders?) fungeren als lijfwachten van prelaten, steden zijn stinkende mesthopen, etc., etc. Kortom: het beeld van de middeleeuwen dat we kennen van films, tv series, games, strips en… andere historische romans en detectives. Ik kijk daar niet zo van op, maar ik ben om die reden al lang geleden gestopt met het lezen van dergelijke anachronistische fictie die tussen zo ongeveer het jaar 1000 en 1500 speelt. Op een enkele uitzondering na, zoals dit boek. Ik had misschien beter moeten weten, maar de kritieken waren zo lovend en er werd zoveel geroepen dat het een “buitengewone, uitzonderlijke roman” was, dat ik het toch maar eens heb geprobeerd.

Het verhaal viel me dus behoorlijk tegen. En dan het beeld dat wordt opgeroepen. Maarten 't Hart vond bij zijn aanbeveling van dit boek dat je maar moet durven om nu, in 2021, een ridderroman te schrijven, maar dat het ook wel weer makkelijk is om over de 'donkere 'middeleeuwen' te schrijven omdat er toch niemand is die je kan corrigeren. Nou, ik doe dat dus wel. De beschrijvingen van de mensen en hun omgeving, die exotisch moet ogen met veel kleurrijke opsommingslijsten, kloppen namelijk van geen kanten. De schrijver heeft geen verstand van de kleding die in 1210-1235 werd gedragen door de verschillende standen, hoe huizen en kastelen waren ingericht en verlicht (flambouwen!), wat en hoe men at of dronk, wat voor geld er bestond (alleen zilveren penningen dus…) en wat je ervoor kon kopen. Of hoe men reisde, anders dan te voet of te paard. Of hoe militairen uitgerust waren. De nog lang niet uitgevonden ijzeren kurassen en vizierhelmen dreunen je om de oren. En dan zulke flaters als priesters en bisschoppen die met “Zijne Heiligheid” worden aangesproken of de aanwezigheid van plaatsnaamborden. Het wemelt in het boek verder van de zaken die in de vroege 13e eeuw niet bestonden: bepaalde namen, vrouwenkleding met voorsluiting, horige kloosterbroeders, een ridder die tegelijk heraut is, rouwkleding, wijn- en borrelglazen, stoelen (uiterst zeldzaam), hellebaarden, koninklijke regimenten, groentenkassen, adelsbrieven, kasteelvrouwen, kragen, biechtstoelen, avondmalen, trompetten, onderscheidingen, soutanes en togen, koetsen en karossen, dukaten en zo gaat het maar door. 

Ik vraag me als ik dat lees altijd af of dit soort geschrijf niet onder geschiedvervalsing valt. Mensen gaan die verzinsels gewoon geloven en denken dat het waar dan ook in de middeleeuwen echt zo was. Ik loop daar al 30 jaar tegenaan en wat ik ook doe en hoe ik ook praat of schrijf men blijft die gekke opvattingen over hoe de middeleeuwen waren koesteren. Nico Dros helpt er echt niet aan mee om het beeld te verbeteren. Integendeel: het is nog erger. Het basisgegeven van het boek is dat één persoon naast het vertalen en uitbreiden van het Reinaert de Vos verhaal en het schrijven van een utopisch tractaat (de droom van Madoc), de archivistiek, de leenadministratie (van het leenstelsel, dus dat van leenheren en leenmannen, niet hoe studenten van nu hun studie moeten betalen), de boekhouding en het moderne business-model aan het begin van de 13e eeuw heeft uitgevonden. Daar klopt geen hout van. Die processen vonden gedurende eeuwen over heel Europa plaats en verspreidden zich maar langzaam en met horten en stoten. Het was aan het eind van de middeleeuwen allemaal nog lang niet uitgekristalliseerd. Als je dat beweert ben je in mijn ogen verkeerd bezig en geef je valse voorlichting. Een mediëvist gruwt hiervan en dat was bij mij tijdens het lezen luid en duidelijk te horen. Ik vond het dus geen goed boek en concludeer dat er weer één is geproduceerd dat voor de zoveelste maal een fout beeld van een stuk middeleeuwen geeft.

Kees ’t Hart voor De Groene Amsterdammer over Nico Dros' onlangs verschenen publicatie 'Willem die Madoc maakte':

Fijne mensen, nare mensen

Ik behoor tot de uitverkorenen die in de late jaren zestig colleges van professor F. Lulofs (1919-2003) volgde over het dertiende-eeuwse satirische meesterwerk Van den Vos Reynaerde. Schitterend was het: hij leerde ons niet alleen precies lezen, maar ook vragen te stellen bij wat we lazen. Waarom vertrok Reynaert juist op die dag naar het hof? Waarom gedroeg Julocke, de vrouw van de pastoor, zich precies zo? Hij maakte ons nieuwsgierig naar betekenismogelijkheden en naar wat er aan mogelijke ‘bedoelingen’ door de tekst zweefde. Viel dat nog te achterhalen?

Lulofs bracht ons dichter bij de dertiende eeuw, zonder dat je het gevoel had nu ineens alles van die tijd te kunnen verklaren of begrijpen. Hij maakte de Middeleeuwen niet gewoner maar ongewoner, omdat hij de verschillen met ‘onze’ samenleving scherp benadrukte. Natuurlijk maakten we achter zijn rug flauwe grappen over de ins and outs van dit merkwaardige boek. Eindeloos is er bijvoorbeeld gespeculeerd over de beginzinnen ervan: ‘Willem die Madocke maecte/ daer hi dicken omme waecte’. Volgens ons ging het niet over een boek dat Madocke heette, maar over een worstsoort, die Willem vergeefs probeerde na te maken.

Nico Dros bedacht een levensgeschiedenis rond deze mythische Willem-figuur waarbij hij zich niet liet verleiden tot speculaties over de ‘echtheid’ ervan. Hij creëerde zijn eigen ‘Willem’ en dat gaf hem de gelegenheid een boeiende figuur neer te zetten, zeer geschikt voor een klassieke historische roman als deze. Bij hem is het een wees, die ergens in Vlaanderen op de kust aanspoelt, hij heeft een vage vorstelijke achtergrond, denkt men, die in het verhaal verder niet eens zo’n grote rol speelt. Dros laat hem onder verschillende namen – Berda, Madoc, Willem – in het begin van de dertiende eeuw avonturen beleven en uiteindelijk ook een Franse versie van het Reynaert-verhaal naar het Middelnederlands vertalen en bewerken. Willem is duidelijk een zetstuk dat Dros inzet om een historische periode voor ons te laten opdoemen. Tot leven te brengen, zoals het cliché fraai zegt. Willem is in een klooster tot kopiist opgeleid en zijn belevenissen zijn duidelijk gerelateerd aan wat destijds in de samenleving een rol speelde: de strijd tussen Kerk en Staat, de overgang van het leenstelsel naar meer invloed van de hogere burgerij, de opkomst van half-ketterse bewegingen.

De roman zoekt het niet in de verschillen tussen het heden en het verleden, zoals Lulofs dat deed. De figuren handelen, denken en spreken als eigentijdse mensen, romanfiguren kun je beter zeggen. Ze worden verliefd, ze vinden de voorschriften van kerk en staat maar lastig, vrouwen dienen mannen, en de ‘gewone’ bevolking speelt ergens op de achtergrond een kleine rol.

Soms gaat het met die eigentijdsheid wel wat ver. ‘Er was tijdelijk weinig werk in zijn branche voorhanden’, staat bijvoorbeeld ergens, ‘omdat dat najaar een zwerm vaganten in de stad was neergestreken.’ ‘Branche’: niet wat je noemt een middeleeuws woord, ik moest erbij glimlachen, Dros had duidelijk geen zin zich netjes aan alle regels van de historische roman te houden. En waarom zou hij ook? Er moest een spannend boek komen en geen doorwrocht traktaat.

Willem is in Dros’ handen een buitenstaander, een loner, zijn maatschappelijke positie is precair, voortdurend moet hij rekening houden met lastige omstandigheden, zoals dat hoort binnen een romantische literatuuropvatting. Hij heeft relaties met veel vrouwen, onder andere met de beroemde dichteres Hadewijch, maar vindt de ware niet. Er valt dus veel te beleven in dit boek: zoektochten, veldslagen, vergiftigingen, bloed aan de paal, vrijpartijen, valse priesters, rechtszaken, fijne mensen, nare mensen. Het hoort er allemaal bij.

Dros hanteert in de roman de stijl van de brede vertelling, we zitten direct op de huid van zijn held en leven met hem mee. Dat levert zinnen op als: ‘De eerste tijd in Koekelbeke sliep de aangewaaide Madoc op de zolder boven de peeskamertjes van herberg ’t Zwaluwnest in het hart van de buurt.’ Veel details geeft hij niet, dat zou de roman uiteraard onuitstaanbaar dik gemaakt hebben. Hij probeerde in zijn stijl niet een middeleeuwse sfeer op te roepen maar koos voor een wat ouderwets klinkende verteltoon: ‘Dikwijls bezocht hij overdag de stad binnen de muren of hij wandelde door het vrije veld of het houtvestersbos waar de steenpoelen liggen.’ Een toon die overigens past bij de verteller van deze brede roman. De hele geschiedenis wordt vanuit het heden verteld door een oude, gefrustreerde Middeleeuwen-kenner die oude handschriften in handen krijgt en een kans schoon ziet zijn carrière nieuw leven in te blazen. Hij bedenkt het verhaal omdat hij er gewoon zin in krijgt een roman te schrijven. We hoeven er dus helemaal niets van te geloven.

Ik vond dit ijzersterk en het deed zeker geen afbreuk aan de roman die ik achter elkaar naar volle tevredenheid uit las. Het punt is dat zelfs ik weleens zo’n fijn avonturenboek (want dat is dit) wil lezen waarin veel belevenissen staan die ik weliswaar al kende uit eerdere historische romans, maar die Dros toch maar mooi bij elkaar kreeg geschreven. Hij had er duidelijk zin in. Soms denk ik dat dit soort boeken geen bestaansrecht meer hebben, dan sla ik ze over, maar wanneer ik weer te veel postmoderne romans heb gelezen, allemaal geschreven in een verfijnde of juist onbegrijpelijke schrijftrant (hoe goed vaak ook), vol minieme gebeurtenissen en overpeinzingen van fijn besneden, vaak sterk onderdrukte mensen die aan de wereld lijden en veel onuitsprekelijk leed doormaken, dan word ik toch graag af en toe ondergedompeld in een begeesterde roman als deze.