Esoteriek lijkt mij een juiste kwalificatie voor Slavenburg, specialiseert hij zich immers niet op het esoterische christendom? Zoals je zelf schrijft is hij vooral bekend van boeken met titel zoals "Bronnen van de Westerse esoterie" of "Westerse esoterie en oosterse wijsheid". De vraag is terecht wat hij over de renaissance zal schrijven. Ik heb alvast op een "spirituele" website reeds de inleiding, tijdstabel en inhoudstafel gevonden:
INLEIDING
Er is al veel geschreven over de (Italiaanse) Renaissance. Mooie kunstboeken met afbeeldingen van schilderingen, beelden en architectuur uit die tijd. Ook enkele boeken over de literaire aspecten. Vaak wordt als het om literatuur gaat geschreven over de pre-renaissancisten Dante Alighieri (1265-1321) met zijn indrukwekkende Divina Commediaof over Giovanni Boccaccio (1313-1375) met zijn prachtige verhalen in de Decamerone.
In dit boek wil ik twee zaken bij elkaar brengen: de fijnzinnige kunstuitingen van beeldende kunstenaars als Botticelli, Ghirlandaio, Da Vinci, Rafaël en Michelangelo en de overrompelende wereldliteratuur, waaronder een herontdekte hermetische tekst, de volledige geschriften van Platoen een duizelingwekkende rede over de menselijke waardigheid van Pico della Mirandola, een jonge graaf die het durft op te nemen tegen de paus. Daar komt nog bij dat islamitische mystiek en joodse mystiek, zoals de kabbalistische literatuur, in deze era actief bestudeerd werd door geleerden en kunstenaars.
Beide aspecten, kunst en literatuur, zijn een huwelijk aangegaan. Het nieuwe denken, zoals dat in de teksten naar voren komt, werkt op een intrigerende manier door in de vele kunstwerken. Als je die samenhang begrijpt, zie je bij het tot je nemen van de literatuur beelden voor je van beroemde renaissancekunstwerken. en bij het bekijken van de beelden hoor je als het ware op de achtergrond de onthullende wijsheid die toegankelijk is gemaakt door de renaissancefilosofen.
Dit boek geeft de levendige geschiedenis weer van mensen die in dat bijzondere tijdvak leefden. Zij hebben sporen nagelaten die merkbaar zijn tot op de dag van vandaag. Zonder dit rijke hoofdstuk in de historie zou onze wereld, onze cultuur, er anders uitzien.
In de historiografie is er discussie over het feit of de Renaissance nu die totale vernieuwing was, zoals negentiende-eeuwers als Jacob Burckhardt dat stellen. Is de Renaissance niet, weliswaar met andere accenten, een voortzetting van de Middeleeuwen? Voornamelijk in de tweede helft van de vorige eeuw hebben bekende historici in hun lezenswaardige werken kritisch kanttekeningen geplaatst bij de romantische ideeën van Burckhardt en zijn tijdgenoten. Zij beschouwen de renaissance als een van de vele rimpelingen in de mensheidsgeschiedenis. Zo schrijft Toynbee in zijn standaardwerk A Study of History dat men door het woord ‘renaissance’ als eigennaam te gebruiken de fout maakt om een bepaalde gebeurtenis te isoleren en deze renaissance niet te zien als een terugkerend historisch fenomeen.
Ten dele ben ik het met hen eens. Toch breek ik een lans voor het unieke van de Renaissance als een bakermat van een nieuw mens- en wereldbeeld. Ook Peter Burke, een groot kenner van de Italiaanse Renaissance, zit op die lijn. Hij schrijft dat ‘als we de term gebruiken om er een bepaalde groep van culturele veranderingen in de westerse cultuur mee aan te duiden, zonder vooroordeel jegens de prestaties van de middeleeuwen of jegens die van de wereld buiten Europa, dan kan het gezien worden als een indelingsbegrip dat nog altijd bruikbaar is’.
De eerste twee hoofdstukken in dit boek zijn ruwe schetsen over de tijdvakken, voorafgaand aan de Renaissance: de Grieks-Romeinse wereld en de Middeleeuwen. In de daaropvolgende hoofdstukken verschijnt de eerste telg uit de familie de’ Medici ten tonele. Deze Cosimo de’ Medici geeft als renaissancemecenas aan kunstenaars en handschriftenverzamelaars opdrachten die gefinancierd worden met gelden van zijn eigen bank. Hij roept zelfs een academie in het leven, die gewijd is aan Plato en de neoplatonici.
Als directeur van die Academie, priester-geleerde-arts Marsilio Ficino, vertaalt niet alleen de in die tijd grotendeels onbekende werken van Plato; hij geeft ook een verloren gewaand geschrift uit, het Corpus Hermeticum, waarover meer in het zesde hoofdstuk. In het zevende hoofdstuk laat ik zien dat de denkbeelden van Ficino doorwerken in de beeldende kunst.
De hoofdstukken 8 en 9 gaan dieper in op de kunstuitingen uit die tijd en de machtige beschermheer uit het Medici-geslacht, Lorenzo il Magnifico, op wie een geruchtmakende moordaanslag plaatsvindt.
In de hoofdstukken 10 en 11 besteed ik aandacht aan het humanisme, dat vanuit Florence uitwaaiert, vooral ook door de rol van Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494). Dit genie trekt naar Rome om zijn, voor die tijd revolutionaire denkbeelden te verdedigen aan het pauselijk hof. Zijn harmonie van klassieke schoonheid, joodse mystiek, islamitische wijsheid en ondogmatisch christendomwordt door de paus niet op prijs gesteld en tot ketterij verklaard. En er zijn ook andere tegengeluiden, zoals die van boeteprediker Savonarola, waarover we lezen in het dertiende hoofdstuk. Maar de humanistische stroom is niet meer te stoppen. Ze vindt weerklank in West-Europa, met humanisten als Reuchlin, Thomas More en Erasmus.
Bij het eindigen van het culturele primaat van Florence staan de Romeinse pausen in de rij. Na het echec va het schisma met de ‘ballingschap’ in Avignon, worden pausen de nieuwe opdrachtgevers van oogverblindende schilderingen en soms megalomane bouwwerken, zoals de Sint-Pieter.
Het betekent ook, zoals te lezen is in hoofdstuk 16, een renaissance van het pausdom zelf. Voor kunstenaars als Botticelli, Rafaël en vooral Michelangelo betekent dit werk aan de winkel. Het genie Michelangelo weet in zijn schilderingen op het plafond van de Sixtijnse Kapel intrigerende verbindingen aan te brengen tussen bijbelse taferelen en de joodse wijsheid van de kabbala. een absoluut hoogtepunt uit de Renaissance. Dat alles vinden we, met schitterende illustraties, in het zeventiende en achttiende hoofdstuk. Het hoofdstuk daarop gaat over de hoogrenaissance en de (tijdelijke) teloorgang van Rome , dat het einde inluidt van de Italiaanse Renaissance.
Het laatste hoofdstuk geeft een beschouwing en korte samenvatting van elementen uit de Renaissance en de erfenis daarvan in de volgende eeuwen.
Ik wens u veel kijk- en leesplezier.
Jacob Slavenburg
TIJDTABEL
- 1389 Cosimo de’ Medici, zoon van Giovanni di Bicci, geboren
- 1397 Giovanni di Bicci richt Medici bank op in Florence met filiaal in Rome
- 1406 Florence neemt Pisa in
- 1416 Geboorte van Piero de’ Medici (de Jichtige)
- 1429 Oorlog om Lucca tussen Milaan en Florence
- 1433-1434 Cosimo in ballingschap in Venetië
- 1436 Koepel Florentijnse dom door Brunelleschi voltooid
- 1436-1443 Restauratie San Marco-klooster
- 1437 Medici bibliotheek geopend
- 1439 Oecumenisch concilie verplaatst zich naar Florence; Byzantijnse geleerden geven lezingen en colleges over Plato en neoplatonisten
- 1440 Dood van Cosimo’s broer Lorenzo
- 1449 Geboorte van Lorenzo de’ Medici (il Magnifico)
- 1450 Battista Alberti publiceert de pictura (‘over het schilderen’)
- 1453 Val van Constantinopel
- 1462 Plato-academie start
- 1463 Vertaling van het Corpus Hermeticumdoor Ficino
- 1464 Dood van Cosimo
- 1466 De nog zeer jonge Lorenzo tekent overeenkomst met paus Paulus II; Medici bank krijgt monopolie in aluinhandel
- 1469 Dood van Piero I; Lorenzo volgt hem op, huwelijk Lorenzo en Giuliano
- 1479 Lorenzo naar Napels om vrede te sluiten; Michelangelo wordt opgenomen in familie Lorenzo
- Turkse aanslag op Otranto, in de ‘hak’ van Italië
- 1481 Sixtijnse kapel gereed
- 1482-1485 Pico della Mirandola in Florence
- 1482 Da Vinci verlaat Florence en trekt naar Milaan
- 1482 Pico publiceert zijn negenhonderd stellingen
- 1487 Pico in de ban gedaan, arrestatie in Frankrijk, Lorenzo weet hem terug in Florence te krijgen
- 1488 Michelangelo wordt opgenomen in de familie van Lorenzo il Magnifico: tegeltableau van Hermes Trismegistus in de kathedraal van Sienna
- 1487-1492 Pico in medici-villa in Fiesole
- 1489 Pico’s Heptaplus wordt opgedragen aan Lorenzo
- 1490 Reuchlin ontmoet Pico della Mirandola
- 1492 Dood van Lorenzo il Magnifico, Leonardo da Vinci’s Vitruviusman
- 1492-1503 Borgiapaus Alexander VI
- 1494 Franse val in Florence, vlucht van Piero de’ Medici (de onfortuinlijke); verdachte dood van Pico della Mirandola en Poliziano
- 1498 Openbare verbranding Savonorola
- 1499 Dood van Marsilio Ficino
- 1503 Paus Lulis II della Rovere, neef van Sixtus, treedt aan
- 1508 Michelangelo begint aan de schildering van het plafond van de Sixtijnse Kapel
- 1509 Lof der zotheid van Erasmus verschijnt; Rafaël begint aan de beschildering van de Stanza della Segnatura
- 1513-1521 Paus Leo X de’Medici op de pauselijke troon
- 1516 Utopia van Thomas More verschijnt
- 1517 De Arte Cabbalistica van Reuchlin verschijnt; Luther poneert zijn 95 stellingen; het begin van de Reformatie
- 1519 Dood van Leonardo da Vinci in Amboise
- 1526 Sint-Pieter gereed, ingewijd door Paus Clemens VII de’ Medici
- 1527 Il Sacco di Roma (‘de plundering van Rome’)
- 1545-1563 Concilie van Trente
- 1550 Giorgio Vasari publiceert De Levens
- 1564 Michelangelo sterft in Rome
INHOUDSOPGAVE
Tijdtabel
Proloog
1 Na Rome
Kunst en cultuur
Verval
Religieus fanatisme
Brand in de grootste bibliotheek ooit
2 Licht in het duister
Dark ages
Duisternis
Memento mori
Erfzonde
Schisma
Islam
Strijd in het Oosten
Moren
Vertaalschool
Kabbala
3 Renaissance
Het begrip Renaissance
Carpe diem
De renaissancemens
Florence, bakermat van de Renaissance
De bank
Wissel en woeker: het promessesysteem
Cosimo als bankier
De plaats van de bankier in de gemeenschap
Cosimo als mecenas
4 Bouwen en boeken
Michelozzo
Cosimo als boekenverzamelaar
De eerste openbare bibliotheek
Het Medici-paleis
5 Godsdienst en filosofie
Concilie
Academie
Marsilio Ficino
Plato voorbij
Geen onbekende
6 Hermetisch ontsloten
Bestseller
God, kosmos, mens
Hermes onderwijst zijn zoon
7 Hermes in beeld
Hermes wordt jonger
Primavera
Andere kijk
Platoonse liefde
Godin van de liefde
Hermes te paard
8 Vermomde heiligen
Perspectief
Zelfbewustzijn
Handel met het Vaticaan
Het verhaal van Filippo
9 Moord in de kerk
Lorenzo il Magnifico
De aanslag
Wraak
Sixtijnse kapel
Kunstenaarsexport
10 Humanisme in de Renaissance
Petrarca
Florence
Studia humanitas
Bartelomeo Platina
Productief auteur
Kookboek
Gezoend en smaakvol
11 Pico della Mirandola
Een rusteloze filosoof
Negenhonderd stellingen
Wereldliteratuur
Invloed en verspreiding
12 Synthese
Pico en de Heptaplus
De inhoud
Laatste levensjaren
13 Een boeteprediker in Florence
De boeteprediker van de San Marco
De bezetting van Florence
Vanitas vanitatis
Einde en begin
14 Over de grenzen
Golfbewegingen
Johannes Reuchlin
Thomas More
Erasmus
Terug naar Italië
15 De pausenstrijd
Avignon
Terug in Rome
16 De renaissance van het pausdom
Renaissancepaus
Vlucht naar Florence
Vaticaanse bibliotheek
Van cultuurbarbaar tot cultuurminnaar
Paus Pius van Pienza
Sixtijnse kapel
Mijnenveld
De Borgia’s
Familieman
Lucrezia
Het kastanjebanket
Restauratie
La famiglia
17 Een soldateske kunstminnaar
De condottieri
Sint-Pieter
Grafmonument
Gekonkel
Synthese kunst en wijsbegeerte
18 Apotheose
Verborgen betekenissen
De schepping van de mens
De joodse achtergrond
Vrouwe wijsheid
Baarmoeder
De rib die geen rib was
De bolronde mens
De zondeval die geen zonde was
De slang
19 het einde van de Renaissance
Hoogrenaissance
Plundering van Rome
Architectuur
Hemelse muziek
Trente
20 Renaissance, vernieuwing of voortzetting?
Korte, middellange en lange termijn
Renaissance-aspecten
Mens- en wereldbeeld
Terug naar de oorsprong
Visuele kunst
Erfenis
Epiloog: Michelangelo, beeldend verwoord
Noten
Geraadpleegde literatuur
Register van namen
