De ene komt toe met minder dan 200 bladzijden om het Wonder van de Renaissance uit de doeken te doen en de ander heeft meer dan 400 bladzijden nodig om 40 jaar te beschrijven. Ik weet dat ik even de krijtlijnen van deze club verlaat maar de recensie van Jonas Roelens die ik las in de krant De Standaard was zo razend enthoesiast dat ik niet kon nalaten om met jullie dit enthoesiasme te delen. (Over het andere boek heb ik tot op heden geen recensie mogen lezen...)

Renaissance op afbetaling

Voor 1490 was Europa een onbeduidende uithoek, stelt Patrick Wyman, maar in één generatie veranderde dat volledig.

Europa heeft zijn dominante positie in de wereldgeschiedenis van de afgelopen vijfhonderd jaar te danken aan een handvol ontwikkelingen die in amper vier decennia tot stand kwamen. Die intrigerende these verdedigt historicus Patrick Wyman met veel bravoure in De doorbraak. Renaissance, reformatie en de opkomst van Europa in 1490-1530.

Voor 1490 was Europa een onbeduidende uithoek, stelt hij. Parijs en Venetië verzonken in het niets in vergelijking met ­Beijing en Tenochtitlan, het chronische geldgebrek van de Duitse keizer was gênant in vergelijking met de rijkdommen van de Ottomaanse sultan, en niets leek er op te wijzen dat Europa gauw een dominantere rol op het wereldtoneel zou opnemen. In het korte tijdsbestek van één generatie veranderde dat volledig. Door een complexe samenloop van structurele transformaties en toevallige gebeurtenissen die elkaar versterkten.

De doorbraak is in essentie een economisch relaas. Ontdekkingsreizen, staatsvormingsprocessen, de verspreiding van de boekdrukkunst en militaire revoluties zijn volgens Wyman allemaal te reduceren tot kapitaalintensieve processen die niet geslaagd waren zonder financiële risico’s, leningen en voorschotten die grootschalige investeringen mogelijk maakten. Verwacht echter geen droog cijfermateriaal. Wyman laat de kasboeken en kredietbrieven tot leven komen. Als podcastmaker weet hij perfect hoe hij de spanningsboog van zijn verhaal moet opbouwen. Alleen al voor de doorleefde openingsscène waarin de Sacco di Roma in 1527 beschreven wordt, met stapels lijken in de Sint-Pietersbasiliek, de zwavelgeur van de kanonnen en dramatisch luidende kerkklokken, verdient dit boek een breed lezerspubliek. Dit is verhalende geschiedschrijving op zijn best.

De doorbraak is in essentie een economisch verhaal, maar Wyman laat de kasboeken tot leven komen

Op zich zijn veel van Wymans analyses niet vernieuwend. Dat Luther zonder de drukpers nooit in staat was geweest om een intern theologisch debat over de wantoestanden in de Kerk te laten uitgroeien tot een grootschalige hervormingsbeweging mag niet verbazen. Maar het is bewonderenswaardig hoe trefzeker Wyman er in slaagt om in heldere hoofdstukken heel brede fenomenen bevattelijk te beschrijven en ontwikkelingen aan elkaar weet te koppelen. Luther gebruikte de drukpers bijvoorbeeld om zijn afkeer over aflaten te verspreiden. Een soort religieuze kredietbrief die kaderde in een fiscaal systeem met een constant gebrek aan muntgeld. Een systeem dat investeringen op basis van krediet stimuleerde, waardoor dure ondernemingen zoals ontdekkingsreizen mogelijk werden. Ontdekkingsreizen die heersers als Karel V via zilvermijnen in de Nieuwe Wereld van broodnodig kapitaal voorzagen. Kapitaal dat gebruikt werd om staatsvormingsprocessen te ondersteunen. Waardoor gecentraliseerde staten zich grotere legers konden permitteren. Waardoor er steeds meer geld nodig was en het bankwezen een belangrijke impuls kreeg. Banken die leningen gaven aan nieuwe drukkerijen waar de teksten van Luther gedrukt werden. Telkens weer blijkt hoe geen enkele gebeurtenis op zichzelf staat.

De structuur van dit boek zorgt ervoor dat je niet verzuipt in die vloedgolf van verweven ontwikkelingen. Zelfs niet wanneer Wyman focust op de lange voorgeschiedenis van buskruit, de Spaanse reconquista of dubbel boekhouden. Via negen individuen, die als ‘vensters’ dienen, worden deze processen in beeld gebracht. Sommigen onder hen, zoals Luther en Columbus, hebben een iconische status verworven. Anderen, zoals de Engelse wolhandelaar John Heritage, zijn nobele onbekenden. Met de Spaanse koningin Isabella van Castilië duikt toch ook één vrouw op in deze canon van innovatie en vooruitgang.

De doorbraak is geen hagiografie van grensverleggende nobele geesten maar een doorleefd verslag van kredietverstrekkers die op winst uit waren. Dit is dan ook geen louter triomfalistisch verhaal over de opmars van Europa. Wyman staat stil bij de ontwrichtende en wrede gevolgen van de slavernij die de kolonisering van Amerika met zich meebracht. Hij benoemt het oorlogsleed dat de brede bevolking vanwege machtswellustige vorsten moest ondergaan. Hij hoedt zich voor een alomvattende interpretatie van de renaissance waarin de moderne wereld gevormd wordt. Ondanks de brede waaier aan onderwerpen, thema’s en bedenkingen slaagt Wyman er met verve om je die vier woelige decennia binnen te sleuren.

Meer info:
Verschenen in De Standaard op zaterdag 2 oktober 2021