In NRC verscheen een interview met de auteur door Bart Funnekotter:
Dan Jones zag het helemaal voor zich: hij ging een geschiedenis schrijven van de Middeleeuwen waarin hij ieder hoofdstuk zou laten beginnen in een andere iconische stad: Rome, Istanbul, Aken enzovoort. Hij was al in Rome en Ravenna geweest – meteen even locaties scouten, want hij maakt ook tv-documentaires – toen de pandemie toesloeg. Het virus joeg hem zijn studeerkamer in, waar hij in dertien maanden een boek van ruim 700 pagina’s voltooide. „Wat minder glamoureus allemaal, maar het schoot wel lekker op.”
In "Van Rome tot Rome. Een nieuwe geschiedenis van de middeleeuwen" schildert Jones de Europese geschiedenis vanaf de plundering van Rome in 410 door de Visigoten tot 1527, als de troepen van keizer Karel V dezelfde stad brandschatten. Het boek volgt de chronologie, maar wel via thematische hoofdstukken, die gaan over onder meer barbaren, ridders, bouwers, zeevaarders en protestanten. Jones: „Ik vind deze periode zo fascinerend omdat de oude wereld verdween en de moderniteit nog geboren moest worden. Het was een zeer dynamisch millennium. Dat we spreken over ‘middeleeuws’ als we barbaars of achterlijk bedoelen, komt door het karikaturale beeld dat veel mensen van deze tijd hebben.”
De Middeleeuwen hebben inderdaad lang bekend gestaan als een periode van achteruitgang, de Dark Ages. Historici verzetten zich tegen dit beeld, en wijzen op continuïteit met het Romeinse Rijk, of op maatschappelijke, culturele en wetenschappelijke ontwikkelingen die er wel degelijk waren. Hoe kijkt u naar dit debat?
„Je kan natuurlijk niet een tijdvak van 1.100 jaar in zijn geheel afdoen als een tijd van verval, maar na 410 trad er wel degelijk een periode van achteruitgang aan. Je bent té revisionistisch als je zegt dat er helemaal niks veranderde na de val van het West-Romeinse rijk.
„Ja, voor de gemiddelde boer zal het misschien niet veel uitgemaakt hebben, maar overal werden banden doorgesneden die hadden gezorgd voor technische, architectonische en linguïstische netwerken. Dat bleef niet zonder gevolgen.
„Sommige mediëvisten zijn zo defensief over ‘hun’ periode – deels om goede redenen – dat ze grote moeite hebben om toe te geven dat er ook maar één fase was in die 1.100 jaar dat er iets achteruitging. Maar dat was soms toch écht het geval.”
Als mensen aan de Middeleeuwen denken, dan zien ze ridders, jonkvrouwen en kastelen voor zich: het beeld van de Hoge Middeleeuwen in West-Europa. Uw boekt begint echter in het Nabije Oosten, met hoofdstukken over het Oost-Romeinse Rijk en de opkomst van de islam. Waarom?
„Het was aanvankelijk mijn plan om een wereldgeschiedenis van de Middeleeuwen te schrijven, maar ik zag al snel in dat dit geen zinnige insteek was. De Middeleeuwen zijn echt een christelijk, Europees fenomeen. De moderne kritiek dat de bestudering van de Middeleeuwen te Eurocentrisch is, vind ik dan ook vreemd.
„Dit wil natuurlijk niet zeggen dat Europa los van de rest van de wereld stond. Je kan de ontwikkelingen in dit werelddeel niet begrijpen zonder de interactie met andere gebieden te bestuderen. Zonder de islam geen kruistochten, zonder de veroveringen van de Mongolen geen nieuwe handelsroutes met Azië.
„Mijn boek gaat over macht, en de verschuiving van macht. Daarom zit het hoofdstuk over de Mongolen tussen hoofdstukken over de kruistochten en over handelaren. De toenemende handel zorgde ervoor dat er een klasse burgers opkwam die wat in de melk te brokkelen wil hebben.”
Het boek gaat dus niet alleen over de macht van keizers, koningen en hertogen?
„Zeker niet: macht kan zich op vele manieren manifesteren. Denk aan de macht van de natuur, die zich openbaart in klimaatverandering of in catastrofale pandemieën. Maar denk ook aan de macht van techniek, of, nog wat abstracter, de macht van netwerken.
„Kloosters bijvoorbeeld waren in de Middeleeuwen zeer belangrijke netwerken. Ik behandel ze aan de hand van de geschiedenis van de abdij van Cluny. Die werd in het begin van de tiende eeuw gesticht in Bourgondië. De monniken hielden zich – in ieder geval aanvankelijk – zeer nauwgezet aan de strenge Benedictijnse kloosterregels. De orde breidde zich al snel uit met vestigingen in heel Europa, waarover de abt van Cluny de scepter zwaaide. Hij was een zeer machtig man, die een van de belangrijkste netwerken van het continent bestierde. Vandaar dat heersers er veel aan gelegen was een goede verstandhouding met Cluny te cultiveren.
„Ik vergelijk in een voetnoot de macht van deze orde met de macht van bedrijven als Facebook en Amazon. Dat zijn ook organisaties met invloed die ver over de grenzen van één land heengaat. Zij zijn een directe gesprekspartner van nationale overheden, bijvoorbeeld als het gaat om hoeveel belasting ze betalen. De analogie is natuurlijk niet perfect, want Amazon levert spullen in plaats van zielenheil. In onze tijd is geld nu eenmaal belangrijker dan het eeuwig leven.”
Meer academisch ingestelde historici zullen gruwelen van zo’n vergelijking tussen een kloosterorde uit de tiende en een technologiereus uit de twintigste eeuw.
„Dat zijn dan historici die niet gelezen willen worden. Er zullen wetenschappers zijn die me een dilettant vinden, maar dat interesseert me geen bal. Kijk, ik schrijf serieuze boeken voor een groot publiek. Daarvoor neem ik kennis van de wetenschappelijke literatuur en die probeer ik op een toegankelijk wijze te vertalen voor de geïnteresseerde leek.
„Soms vraag ik me af: hoe zou ik dit verhaal in de kroeg uitleggen aan mijn vrienden? Als ik daar een geschikte manier voor weet te verzinnen, waarom zou ik die dan niet in een boek mogen gebruiken? Mensen begrijpen best wel dat als ik Dante met Eminem vergelijk, ik dat met een knipoog doe. Het is een grap – maar wel een grap die je even aan het denken zet.”
Kunnen we dus iets leren van de geschiedenis?
„Daar ben ik zeer sceptisch over. Zo leven en lezen mensen niet. Lezers vinden het gewoon leuk iets te ontdekken over een tijd waarvan ze nog niet veel wisten. De enigen die menen dat ze iets kunnen leren van de geschiedenis, zijn politici. Die lezen dan een boek en denken: deze fouten ga ik niet maken. Meestal blijkt dan dat ze het niet goed begrepen hebben, of dat ze andere fouten maken, die nog erger zijn.”
Wat is dan de zin van het schrijven – en lezen – van middeleeuwse geschiedenis, anders dan dat het leuk is?
„Oef, dat is een existentiële vraag. Zonder nou helemaal Frans te gaan doen, denk ik dat het wel zin heeft om kennis te nemen van de duizend jaar waarin de juridische structuren, de cultuur, het idee van het huidige Europa is ontstaan. De fundamenten van onze beschaving zijn gelegd in deze periode.
„De vraag naar het nut van de geschiedenis irriteert me. De drang om de geesteswetenschappen te rechtvaardigen komt voort uit het idee dat ze onderdoen voor de bèta-wetenschappen en de techniek. Ook van geschiedenis willen we weten: wat is de return of investment als mensen hier hun tijd aan besteden? Nou, ik denk dat cultuur ertoe doet, en dat je een beter mens wordt als je kennis neemt van het verleden.”
In uw boek passeren honderden personages de revue: koningen, pausen, ridders, ontdekkingsreizigers. Wie vond u het meest sympathiek, met wie was u het liefst bevriend geweest?
„Met Dick Whittington, een man uit de veertiende eeuw die in Nederland waarschijnlijk niet bekend is, maar in Engeland wel, omdat hij de held is in Victoriaanse pantomimes (muzikale toneelstukken) die rond de kerst werden opgevoerd.
„Whittington was een self made man die mogelijkheden zag in een veranderende wereld. Hij was van adellijke huize, maar kon geen aanspraak maken op het kapitaal van zijn familie en trok daarom rond 1380 naar Londen om als koopman zijn geld te gaan verdienen. Door zijn volhardendheid en zijn vermogen om vrienden te maken, werd hij bijzonder succesvol, zowel zakelijk als politiek. Hij was iemand die erin slaagde om van de ene categorie van machthebbers, de adel, een overstap te maken naar een andere, de rijke burgerij.
„Daarnaast was Whittington ook een goed mens. Hij deed bij leven al veel aan liefdadigheid en liet na zijn dood zijn hele vermogen na aan de stad Londen. Zijn fortuin is ondergebracht in een stichting die het gebruikt voor allerlei goede werken. Er zijn ruim zes eeuwen later nog altijd ouden van dagen die leven in woningen die met zijn geld zijn gebouwd. Zo concreet werken de Middeleeuwen dus ook in 2022 nog door.”
