Kathedralenbouwers

Geplaatst op zondag 18 september 2005 @ 16:00 , 2253 keer bekeken

Leven

Margaretha van Oostenrijk werd op 10 januari 1480 te Brussel geboren als enige dochter van Maximiliaan I van Habsburg en van Maria van Bourgondië. Haar voornaam kreeg zij van haar meter en aangehuwde grootmoeder, Margaretha van York, de derde echtgenote van Karel de Stoute.

Maria van Bourgondië overleed op 27 maart 1482 aan de gevolgen van een val van haar paard. Meteen trachtte Lodewijk XI, koning van Frankrijk en aartsvijand van het Bourgondische huis, van de gelegenheid gebruik te maken. Op zijn aanstoken kwamen de Gentenaars tegen Maximiliaan in opstand. Zij hielden zijn kinderen, Filips en Margaretha als gijzelaars. Om de vrede met Frankrijk te bewerken werd het huwelijk geregeld tussen de nog geen drie jaar oude Margaretha met de twaalfjarige dauphin (de kroonprins) en werden de graafschappen Artesië en Bourgondië (niet te verwarren met het hertogdom Bourgondië, dat Lodewijk reeds onmiddellijk na de dood van Karel de Stoute had geannexeerd) aan Frankrijk afgestaan. Wegens de strenge winter verliet de kleine Margaretha Gent pas in april 1484. Op 22 juni arriveerde zij in Amboise, een van de Loirekastelen, en de volgende dag werd haar huwelijk met de dauphin ingezegend. Amper twee maand later overleed Lodewijk XI en werd Margaretha koningin van Frankrijk.

In Amboise bracht Margaretha enkele gelukkige jaren door. Ondertussen was de erfgename van Bretagne, hertogin Anna, op 19 december 1490 bij volmacht gehuwd met Margaretha's vader, Maximiliaan. Karel VIII, bevreesd dat Frankrijk door het Habsburgse huis omsingeld zou raken, viel Bretagne binnen. Om haar hertogdom te behouden trad Anna van Bretagne in het huwelijk met Karel VIII. Margaretha werd verstoten, en nog twee jaar in Frankrijk vastgehouden. Op 23 mei 1493 kreeg Maximiliaan bij de Vrede van Senlis tegelijk Artesië, het graafschap Bourgondië en zijn dochter terug. Op 22 juni 1493 kwam Margaretha te Mechelen aan.

Margaretha van Oostenrijk, Regentes der Nederlanden

Twee jaar later, in 1495 besloten Maximiliaan en Ferdinand de Katholieke, koning van Aragon en Castilië, beiden vijanden van Frankrijk, hun kinderen in een dubbel huweliljk te verenigen: Margaretha zou trouwen met don Juan, prins van Castilië en haar broer, Filips de Schone, met de infante Juana. Het huwelijk van Margaretha en don Juan werd bij volmacht voltrokken te Mechelen op 5 november 1495. Pas einde januari 1497 vertrok Margaretha per boot uit Vlissingen naar Spanje. Haar huwelijk met don Juan werd op 3 april te Burgos ingezegend. Nauwelijks zes maanden later stierf de ziekelijke don Juan te Salamanca, pas twintig jaar oud. Enkele maanden later schonk Margaretha het leven aan een dochtertje, dat kort na de geboorte overleed.

Eerst in september 1499 keerde de jonge weduwe naar de Nederlanden terug. Op 7 maart 1500 woonde zij te Gent het doopsel bij van haar petekind, de toekomstige Karel V. Zij zou niet lang in de Nederlanden blijven. Om de verzoening tussen Maximiliaan en de nieuwe Franse koning Lodewijk XII tot stand te brengen, werd zij uitgehuwelijkt aan Filibert de Schone, hertog van Savoye, die even oud was als zij. Het huis van Savoye heerste over een machtig, onafhankelijk hertogdom ten zuiden van Bourgondië en was door huwelijk met het Franse koningshuis verbonden. Op 1 december werd het huwelijk tussen Margaretha en Filibert ingezegend. En op augustus 1502 deed het hertogelijk paar zijn Blijde Intrede in Bourg-en-Bresse.

Alles wijst erop dat dit derde huwelijk Margaretha eindelijk het geluk bracht. Tussen haar en Filibert moet het liefde op het eerste gezicht zijn geweest, een gevoel dat bij haar alleszins niet overging. (Voor Filibert zijn wij niet zo zeker: hij was een flierefluiter zonder veel karakter, die zijn dagen doorbracht met jachtpartijen, feesten en muziekuitvoeringen.) De eigenlijke macht in het hertogdom berustte bij de Bastaard van Savoye, die gebruik maakte van Filiberts indolentie. Maar niet voor lang. Behendigheid combinerend met krachtdadigheid, nam Margaretha het bestuur van het vorstendom in handen en ontnam de Bastaard zijn goederen en ambten. Een tijdgenoot beschreef het hertogelijk paar als volgt: "Samen beschikken de hertogen over de normale intelligentie voor twee personen, gelukkig berust alle verstand bij de hertogin."

De fortuinlijke jaren zouden niet lang duren. Tijdens een jachtpartij dronk de bezwete Filibert van ijskoud water. Weinige dagen later bezweek hij aan een acute borstvliesontsteking (op 10 september 1504). Op 24-jarige leeftijd was Margaretha voor de tweede keer weduwe. Zij bleef nog twee jaar in Savoye.

Brou. Mausoleum voor een grote liefde

In maart 1505 begon zij met de uitvoering van haar plan: in Brou (net buiten Bourg-en-Bresse) een klooster en een kerk te bouwen ter nagedachtenis aan Filibert. De eerste steen van het complex legde zij op 28 augustus van het volgende jaar. Voor haar bouwplannen haalde Margaretha de beste bouwmeester, steenhouwers en beeldhouwers uit de Nederlanden naar Brou, waar ze wedijverden met het puik van de houtsnijders uit Bourgondië en de streek van Bresse. Het resultaat is een parel, een uniek monument, gevolg van een unieke concentratie van talent.

Margaretha, hertogin van Savoye,
brandglas in de kerk van Brou

Haar bouwmeester baseerde zich voor de kerk op de mooiste voorbeelden van de late Brabantse gotiek: de kathedraal van Antwerpen en die van Mechelen, de Sint-Pieters van Leuven. De hoge koorafsluiting vormt een kantwerk van steen. In het koor vind je de drie praalgraven, in wit marmer van Carrara (Italië): in een muurnis dat van haar schoonmoeder Margaretha van Bourbon, centraal dat van Filibert en aan de zijkant dat van Margaretha zelf. Overal is haar devies uitgehakt of aangebracht in de glasramen: FORTUNE INFORTUNE FORT UNE, wat kan vertaald worden als: het Lot maakt één persoon zeer ongelukkig, een verwijzing naar de wisselvalligheden van haar leven en het kortstondige van alle aardse geluk, door de wentelingen van het rad van fortuin. Margaretha zou de voltooiing niet beleven: pas midden mei 1532, bijna twee jaar na haar dood was het complex klaar om haar lijkkist onder het grafmonument in het koor bij te zetten.

Tombe van Margaretha in Brou.
Bovenaan ligt zij in hofkledij, onderaan in een eenvoudig hemd. In tegenstelling met de gewoonte is de onderste "gisant" hier en bij de tombe van Filibert geen rottend lijk. 

In de Nederlanden zelf zal je tevergeefs naar een evenknie zoeken: als die al bestaan heeft, is ze door de beeldenstorm van 1566 verwoest. Brou ontsnapte ternauwernood aan een soortgelijk lot tijdens de Franse Revolutie, doordat een van de plaatselijke revolutionaire leiders de kerk losjes vol hooi stapelde en zo de monumenten aan het oog en de vernielzucht onttrok van de citoyens uit Parijs. Tegenwoordig biedt het klooster tevens onderdak aan het museum voor schone kunsten van Bresse.

Landvoogdes van de Nederlanden

Op 25 september 1506 overleed Filips de Schone in nooit volkomen opgehelderde omstandigheden in Burgos. Dit overlijden betekende een definitieve kentering in het leven van de jonge weduwe: keizer Maximiliaan stelde zijn dochter namelijk aan tot regentes voor de duur van de minderjarigheid van haar neef, aartshertog Karel. Eind oktober 1506 verliet Margaretha Savoye voorgoed. Eind maart 1507 arriveerde ze in de Nederlanden. Na een hartelijk onthaal in de voornaamste steden der Nederlanden vestigde de gouvernante zich te Mechelen.

Zij koos deze stad uit, omwille van de centrale ligging en omdat het hier rustiger was dan in het steeds oproerige Gent of Brugge. Door haar keuze werd Mechelen, dat reeds de zetel was van centrale Bourgondische instellingen als het Parlement (het hoogste gerechtshof) en de Rekenkamer, de hoofdplaats van de Nederlanden.

Haar verblijfplaats, het Hof van Savoye (thans het gerechtshof) is in bouwkundig opzicht bijzonder belangrijk. Reeds in 1510 kon Margaretha de achtervleugel aan de Voogdstraat betrekken. Die vleugel in baksteen vertoont nog alle kenmerken van de laat-gotiek. De voorzijde aan de Keizerstraat daarentegen is een van de eerste gebouwen dat in Noordwest-Europa opgetrokken werd in renaissancestijl (circa 1515-1517).

Op 5 januari 1515 werd aartshertog Karel meerderjarig verklaard en kwam aan het gezag van de regentes een einde. Onder invloed van Willem van Croy, heer van Chièvres, stapte Karel volledig af van de door zijn tante gevoerde buitenlandse politiek. Keizer Maximiliaan overtuigde zijn kleinzoon Margaretha haar gezag terug te geven, wat deze deed in 1518, toen hij naar Spanje afreisde om de koningskroon op te eisen na de dood van Ferdinand de Katholieke in 1516. Intussen was in januari 1519 ook keizer Maximiliaan zelf overleden.

Tijdens de laatste tien jaar van haar bewind liet Karel V het gehele bestuur over de Nederlanden op haar schouders rusten. In vele opzichten kan men Margaretha's regering beschouwen als een tijd van rust en welvaart.

Behalve de regering van de Nederlanden, behartigde Margaretha ook nog bekwaam van op afstand het beheer van haar persoonlijke domeinen: de graafschappen Bourgondië, Bresse en Charolais en een aantal niet onaanzienlijke heerlijkheden. Vanuit Mechelen bleef ze al die tijd de vorderingen volgen aan het kloostercomplex in Brou, waar zij wenste begraven te worden aan de zijde van haar geliefde Filibert.

Haar laatste diplomatieke succes behaalde Margaretha in 1529 door de Vrede van Kamerrijk, de Damesvrede genoemd, omdat de onderhandelingen gevoerd werden door haar en door Louise van Savoye, de moeder van de Franse koning Frans I. In november 1530 begon een oude wonde aan haar been opnieuw te ontsteken. In de nacht van 30 november op 1 december 1530 overleed de gouvernante in haar residentie in Mechelen.

Detail Tombe te Brou

De librije van Margaretha van Oostenrijk

Margaretha's hele leven werd met ontembare energie en onvermoeibare werkkracht in beslag genomen door het landsbestuur en door de opvoeding van de kinderen van haar broer Filips de Schone. In de kunst vond zij haar enige ontspanning. Zij was zelf literair en artistiek begaafd en hield van schilderkunst, muziek en boeken. Vooral voor handschriften lijkt zij de passie gekoesterd te hebben, zo kenmerkend voor haar voorgeslacht. Van haar residentie in Mechelen maakte zij een kunstcentrum en richtte er haar 'riche librairie' in.

Haar bibliotheek telde ongeveer 400 boeken. Een aantal daarvan erfde zij van haar echtgenoot, vooraleer ze afreisde naar de Nederlanden. Het meest bekende hiervan is het getijdenboek Les Très Riches Heures   van de hertog van Berry. In 1511 kocht zij van Karel van Croy, prins van Chimay voor 5000 pond, niet minder dan 78 verluchte perkamenten handschriften, plus nog een aantal perkamenten en papieren boeken, die nog niet waren ingebonden. Een veertigtal handschriften werd in opdracht van Margaretha zelf vervaardigd. Dit zijn de enige waarin zij haar wapenschild liet aanbrengen en haar devies Fortune infortune fort une.

Hoe het komt dat wij over haar librije zo goed zijn ingelicht? Tijdens haar leven werden twee inventarissen opgemaakt van haar boekenbezit, een in 1516 en een in 1523. Die bleven beide bewaard. De laatste werd door haar eigenhandig ondertekend.

(Bron: DEBAE 1987, Kocken 1981.)