Kathedralenbouwers

Geplaatst op zondag 27 september 2009 @ 02:09 , 2475 keer bekeken

Een gouden koets, een 60-koppige hofhouding, een eigen orkest en een theater. Katherina van Kleef, hertogin van Gelre (1417-1476) had het allemaal. Ze was puissant rijk, eigenzinnig en heerszuchtig. Maar tegelijk vroom en iemand met smaak. In de politiek van Noordwest Europa speelde ze een dominante rol, net als in het kunstleven. Ze gaf voor haar privécollecties opdrachten aan diverse kunstenaars.
Het getijdenboek van Katherina van Kleef - het belangrijkste gebedenboek met miniaturen uit de Noordelijke Nederlanden van de 15e eeuw - is haar beroemdste opdracht. Het reist binnenkort van New York naar Nijmegen, waar Katherina indertijd resideerde en voor het eerst het werk bekeek. De kunstenaar is onbekend, maar geldt als een absolute meester.

Het getijdenboek (1442/43) vormt het hoogtepunt van de nieuwe tentoonstelling De wereld van Katherina. Devotie, demonen en dagelijks leven in de 15e eeuw in Museum Het Valkhof. Omdat het topstuk uit de collectie van The Morgan Library & Museum uit New York voor onderzoek uit elkaar is genomen, kan het Europese publiek maar liefst 100 losse bladen uit dit meesterwerk zien. Voor de eerste en de laatste keer, het boek wordt na terugkeer in New York uiteindelijk weer ingebonden.
De tentoonstelling vindt in Museum Het Valkhof plaats van 10 oktober 2009 tot en met 3 januari 2010.

Museum Het Valkhof verwacht meer dan 75.000 bezoekers voor deze nieuwe topexpositie van middeleeuwse kunst, gestimuleerd door het succes van De Gebroeders van Limburg-tentoonstelling in 2005.

De Heilige Familie aan het werk
(detail van folio M-149 in Getijdenboek van Katherina van Kleef), ca. 1440

Kunstwerken uit de hele wereld

Naast het getijdenboek krijgt het wereldwijd verspreide oeuvre van de Meester van Katherina van Kleef volop aandacht. Maar ook ziet het publiek in de tentoonstelling figuren met handgemaakte replica's van middeleeuwse kostuums, waaronder de rode mantel van Katherina van Kleef zelf. Daarnaast zijn tekeningen, prenten en archeologische objecten te zien, die een beeld geven van het kunstklimaat in het hertogdom Gelre, dat zich uitstrekte van Roermond tot Zutphen en ook een deel van het huidige Duitsland omvatte.

De wereld van Katherina is qua oppervlakte de grootste tentoonstelling uit de geschiedenis van het museum. De expositie onderscheidt zich in verschillende opzichten van de tentoonstelling over de Gebroeders Van Limburg uit 2005. Het grootste verschil is het aantal wereldberoemde miniaturen: in 2005 waren er 17 originele pagina's uit de Les Belles Heures du Duc de Berry - het befaamde getijdenboek van de gebroeders Van Limburg uit het Metropolitan Museum of Art in New York- terwijl van Katherina's getijdenboek maar liefst 100 bladen aanwezig zijn waarvan het publiek kan genieten. Zo compleet is 15e -eeuwse miniatuurschilderkunst van deze kwaliteit zelden te zien geweest. De hoeveelheid originele bladen en ruime opzet van de tentoonstelling garanderen het comfort en kijkgenot van alle belangstellenden.

Museum Het Valkhof wist bruiklenen te verwerven van o.a.: The Morgan Library & Museum (New York), The British Library (Londen), de Koninklijke Bibliotheek (Den Haag), Museum Catharijneconvent (Utrecht), Museum Meermanno (Den Haag) het Landesmuseum für Kunst und Kulturgeschichte (Münster), The British Museum (Londen), Fitzwilliam Museum (Cambridge) en de Staatliche Museen zu Berlin (Berlijn).

Katherina van Kleef deelt aalmoezen uit
(folio M-65 in Getijdenboek van Katherina van Kleef), ca. 1440

De anonieme meester: meester van het dagelijks leven

De 'Meester van Katherina van Kleef' wordt gerekend tot de top van de Noord-Europese boekverluchters uit de 15e eeuw. Met oog voor detail creëerde hij een intieme wereld van devotie, demonen en dagelijks leven in de late middeleeuwen. Ongekend vrij en met gevoel voor humor zet hij religieuze taferelen neer, als waren het scènes uit het leven van alledag.
Het verschil met de miniaturen van de Gebroeders van Limburg is groot. Bij hen draait het vooral om het elegant en fijnzinnig portretteren van het hofleven, de kastelen en landerijen. Zelfs het zware boerenleven wordt bij hen mooi weergegeven. In het getijdenboek van Katherina hebben de boeren modder aan de kleren en zie je oer-huiselijke taferelen: het kind Jezus in een loopwagentje en Jozef die soep naar binnen lepelt. Maar ook zijn er minder wereldse afbeeldingen, zoals duivelse figuren in een vlammende hellemond. Omrandingen bulken van fantasie: vissen die elkaar in de staart bijten, mega-krakelingen, kippen aan het spit en dwergachtige figuren die uit bloemen kruipen.

De Heilige Familie aan de maaltijd
(detail van folio M-151 in Getijdenboek van Katherina van Kleef), ca. 1440

Nieuwe kennis over Katherina van Kleef uit keukenboeken

Wat weten we van Katherina's leven? Als dochter van Adolf van Kleef en Maria van Bourgondië trouwde ze in 1430, 13 jaar oud, met Arnold van Egmont (1423-1473). Ze koos in de machtsstrijd die uitbrak tussen haar man en zoon Adolf de kant van de laatste. Adolf liet uiteindelijk zelfs zijn vader gevangen zetten - met medeweten van Katherina. De hertogen van Gelre trokken rond van kasteel tot kasteel. Favoriete woon- of verblijfplaatsen gedurende de regeringsperiode van Arnold en Katherina waren het hof te Grave, het lieflijk gelegen Rosendael (Rozendaal) bij Velp, het grote tolhuis annex kasteel bij Lobith, de Valkhofburcht in Nijmegen, het kasteel in Geldern en het hof te Arnhem.

In het Hertogelijk Archief van het Gelders Archief is onlangs een bijzondere vondst gedaan. Hier bevinden zich de 'keuken- en reisboeken' van Katherina van Kleef. Uit nader onderzoek bleek de administratie bijgehouden van o.a. haar hofhouding op de Valkhofburcht in Nijmegen. De bestellingen zijn eeuwen geleden precies opgetekend, zodat we nu nog weten wat men aan vlees en vis at, hoeveel balen stro er nodig waren voor de paarden en welke geneeskrachtige kruiden Katherina tot zich nam. We vinden er ook de bestelling terug van een kooitje voor de aap, die de hertogin voor haar vermaak hield op de Valkhofburcht. De 'keukenboeken' zijn te zien in de presentatie Met Katherina aan tafel op de benedenverdieping.

De Heilige Laurentius
(folio M-266 in Getijdenboek van Katherina van Kleef), ca. 1440

Tentoonstelling in De Stratemakerstoren

Gelijktijdig met De wereld van Katherina vindt in De Stratemakerstoren in Nijmegen een tentoonstelling plaats over de reizen die Katherina maakte in het hertogdom Gelre. De reizen van haar echtgenoot, hertog Arnold, naar het Heilige Land komen ook aan bod.

De wereld van Katherina.
Devotie, demonen en dagelijks leven in de 15e eeuw.
10 oktober 2009 t/m 3 januari 2010

Museum Het Valkhof
www.museumhetvalkhof.nl
Dinsdag t/m vrijdag: 10-17 uur
Zaterdag, zondag en feestdagen: 11-17 uur