Kathedralenbouwers

Geplaatst op vrijdag 26 maart 2010 @ 23:02 , 2617 keer bekeken

De kruisdraging, Olieverf op paneel, Jheronimus Bosch, 1510-1516,
76,7 x 83,5 cm, Museum voor Schone Kunsten, Gent

De kruisdraging van Jheronimus Bosch is in de ogen van velen het absolute topwerk in het Museum voor Schone Kunsten van Gent. En menige kenner van Bosch ziet in dit schilderij het hoogtepunt van ’s meesters waanzinnige creativiteit, het expressieve hoogtepunt in zijn oeuvre. Wat zich voor de ogen van de beschouwer ontplooit is niets meer of niets minder dan de wereld volgens Bosch. Een sombere wereld, vol van charlatans en goddelozen. De kruisdraging is dan ook een somber schilderij, zowel qua algemene sfeer als qua onderwerp. Tezelfdertijd is het ook een zeer hevig, claustrofobisch tableau, met felle kleuren en vol van angstaanjagende tronies. Een schilderij als een terreurdreiging, een nachtmerrie die je na bezichtiging voor lange tijd niet meer loslaat.

Ver weg van alle zonden

Centraal in het leven van Jheronimus Bosch staat Jezus Christus, ook de centrale figuur op het schilderij. Christus toont aan de zondaars de juiste manier om te leven, in eenvoud en ver weg van alle zonden. Zijn ogen zijn gesloten. Hij is alleen, sereen in zijn hoedanigheid van redder van de mensheid, schijnbaar zonder verdediging tegen al het kwaad dat hem omringt, verlaten door iedereen. Ook op dit schilderij van Bosch, naast een hoop andere, zijn vooral monsterlijke figuren afgebeeld. Neem de figuur helemaal rechtsboven. Hij is de geestelijke die de biecht afneemt van de berouwvolle dief (de ‘goede’ dief die naast Christus aan het kruis zal sterven). Boezemt deze biechtvader vertrouwen in, naar uw bescheiden mening? Hij ziet er eerder uit als een boeman, de duivel. Allusies op de verdorvenheid van de geestelijkheid zijn massaal aanwezig in het werk van Bosch. Qua boosaardigheid en gruwelijkheid van looks kan deze biechtvader concurreren met de allerslechtste mens die dit schilderij bevolkt, de ‘slechte’ dief helemaal rechtsonder, beschimpt door allen. Vermoedelijk is het geen toeval dat beide figuren door Bosch zijn geschilderd in hetzelfde profiel, naar links kijkend.

Lelijke figuren hebben op schilderijen van Bosch een andere betekenis dan bij andere kunstenaars uit zijn tijd, die meer aanleunden bij de renaissancecultuur. De groteske figuren van bijvoorbeeld Leonardo da Vinci en Quinten Matsijs (in deze materie een navolger van Leonardo) waren niet bedoeld om neergezet te worden als ‘slecht’. Ze hadden alle kansen op een verlengd verblijf in hemelse sferen, alleen daagden ze de wetten van de natuur uit door, de vergankelijkheid van de lichamelijke schoonheid te bestrijden. Dit was de oorsprong van het thema van de ‘vanitas’, doordrongen van symbolen voor de onvermijdelijkheid van de dood (zoals een schedel). De monsterlijke figuren van Jheronimus Bosch daarentegen werden wél afgebeeld als slechte mensen. En er viel daarenboven een gemakkelijke lijn in te trekken: de lelijksten waren de slechtsten. Men hoeft er niet aan te twijfelen dat de biechtvader in De kruisdraging door Bosch werd beschouwd als de grootste schurk van allemaal, hij die het goede voorbeeld moest geven, en dat de geestelijke slechts concurrentie had van de slechte dief die op weg was naar zijn dood. De monsterlijke figuren van Bosch stonden symbool voor het totale verderf dat over de aarde was neergedaald door de verspreiding van het kwaad, de ontucht, de ketterse praat.

Devotie, schrijven en kopiëren

De grondlegger van de Moderne Devotie was Geert Grote, die leefde in de veertiende eeuw. In zijn geboorteplaats Deventer stichtte hij in het Meester Geerthuis de eerste gemeenschap van de Zusters van het Gemene Leven, en in het Heer Florenshuis de eerste woongemeenschap van de Broeders van het Gemene Leven. Na zijn dood volbracht zijn volgeling Florens Radewijns de wens van Grote door een klooster te stichten in Windesheim, nabij Zwolle aan de Ijssel. Er is een virtuele consensus over de stelling dat Jheronimus Bosch zwaar beïnvloed was door de Moderne Devotie. Met name in Brabant oefende de beweging een sterke invloed uit op het spirituele bestel. De aanhangers leefden in eenvoud en armoede, zij overleefden dankzij handenarbeid en deelden hun bezittingen met elkaar. Hun bekendste promotor was de augustijner kanunnik, kopiist en mysticus Thomas a Kempis, die zijn tijd verdeelde tussen devotie, schrijven en kopiëren. Thomas a Kempis liep school bij Radewijns en ontpopte zich met zijn De imitatione Christi tot een van de allergrootste voorvechters van het geestelijk reveil tegen de verloedering van zowel de volkse zeden als de levenswijze van de religieus actieven, van monnik tot paus.

Hoe zwaar de invloed van de Moderne Devotie op Jheronimus Bosch ook is geweest, hij is en blijft een vat vol tegenstrijdigheden. De schilder wisselde schilderijen met de normale christelijke iconografie af met panelen die uitpuilden van ketterse interpretaties van religieuze onderwerpen. Geen wonder dat de bibliothecaris van het Escorial er voortdurend moest op wijzen, terecht of onterecht, dat De tuin der lusten wel degelijk religieus geïnspireerd was. In werkelijkheid was Bosch een geestelijke, creatieve octopus die links en rechts elementen oppikte en ze in zijn schilderijen verwerkte. De preken van Ruusbroec hebben Bosch ongetwijfeld beïnvloed. De Legenda Aurea van Jacopo de Voragine was een klassieker in zijn tijd. Aannemelijk is ook dat Bosch erg goed de teksten van Das Narrenschiff van de humanist Sebastian Brant kende. Dit boek was geschreven in het Duits en behandelde 110 gekheden, ondeugdheden en gebreken, door de auteur in de schoenen geschoven van telkens een andere gek. Das Narrenschiff, voor het eerst gepubliceerd in 1494, was ten tijde van Bosch razend populair.

De hoofdrolspelers

Laten we terugkeren naar De kruisdraging en onze blik richten op enkele opvallende figuren op het schilderij. Boven het hoofd van de slechte dief schilderde Bosch een wachter met dik hoofd, blinkend wapenschild en helm. Zijn blik is duivels, hij geniet bij het vooruitzicht van wat op de heuvel te gebeuren staat. In zijn gedetailleerde weergave van de lichtinval op helm en schild bewees Bosch dat hij leefde in volle bloeiperiode van de Vlaamse primitieven. Zijn technisch meesterschap stelde hij echter ook hier weer ten dienste van de algemene indruk: ook deze hallucinante figuur veroorzaakt een effect om een vroom mens de gordijnen in te jagen. Men heeft dit aangezicht ook op een bijkomende manier geïnterpreteerd: volgens enkele populaire teksten over fysionomie uit die tijd werd een korte, dikke nek gezien als een teken van waanzin en stupiditeit, terwijl een grote, brede mond, waarvan dit creatuur een prachtexemplaar bezit, wees op een stoutmoedig en oneerlijk karakter. Ja, die stelling kan een afdoende verklaring vormen voor het gedrag van een aantal hedendaagse politici en neen, de wacht is niet Jheronimus Bosch’ beste vriend.

Een boeiende figuur is Simon van Cyrene, die linksboven te zien is en die Christus assisteert bij het dragen van het kruis (de Vijfde Statie). De meningen over Simons ware bedoelingen zijn in de historie verdeeld over twee kampen die lijnrecht tegenover elkaar staan. Zij die Simon gunstig gezind zijn, menen dat hij Jezus zo innig liefhad dat hij niet anders kon dan hem assisteren op zijn lijdenstocht. Anderen wijzen op de teksten in de Bijbel. Matthëus (27: 32) zegt: ‘En toen ze buiten kwamen vonden ze een man uit Cyrene, en ze dwongen hem om mee het kruis te dragen.’ Marcus (15: 21): ‘En ze dwongen ene Simon uit Cyrene, die voorbijliep, de vader van Alexander en Rufus, om het kruis te dragen.’ In het Evangelie volgens Johannes draagt Jezus zijn kruis helemaal alleen en is er geen spoor van Simon. Door het feit dat Cyrene in Libië lag, in noordelijk Afrika, is er lang sprake van geweest om Simon om te dopen tot allereerste Afrikaanse heilige van het christendom. Dat is nooit concreet in gang gezet, gedeeltelijk omdat er een sterke joodse gemeenschap van meer dan 100.000 mensen was in Cyrene, waardoor de verbinding met het ter dood brengen van de Messias te gemakkelijk kon worden gelegd.

Linksonder, met bijna gesloten ogen, wendt Veronica zich af van het gruwelijke tafereel waar ze nochtans onlosmakelijk deel van uitmaakt. Volgens de Acta Santorum (17de eeuw) was de heilige Veronica een christelijke vrouw uit Jeruzalem, die Christus bij zijn kruisdraging een doek aanbood om het zweet van zijn gezicht te vegen. Volgens overleveringen vanaf de tweede eeuw werd daarbij op miraculeuze wijze het gelaat van Christus op het doek ingeprent. Vertrekkende vanuit dat uitgangspunt is een hele cultus rond de heilige Veronica (= ‘vera’ en ‘icon’, ‘waar beeld’) ontstaan. In het katholicisme gaat men ervan uit dat Veronica met haar doek keizer Tiberius van het Romeinse Rijk van een slepende ziekte genas, waarop de keizer Pontius Pilatus in ballingschap stuurde. Het doek is een belangrijke relikwie in de katholieke Kerk en bevindt zich, als een van de ‘Reliquae Maggiori’, in het beeld van de heilige Veronica in de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Veronica speelt een bijzondere rol op het schilderij van Bosch. Zij is de enige vrouw. Opmerkelijk hier is dat ten tijde van Jheronimus Bosch vooral de figuur van Maria populair was op schilderijen. In het hele oeuvre van de eigenzinnige schilder is echter nauwelijks een spoor van Maria terug te vinden.

Veronica bevindt zich op de grote diagonaal die van linksonder naar rechtsboven loopt. Ook Jezus bevindt zich daarop, net zoals de dief die berouw toont. Hem zien we in de uiterste rechterbovenhoek, links naast de monsterachtige biechtvader. Ook de ogen van deze berouwvolle man, die net zoals Jezus en de andere dief zijn dood tegemoet gaat, zijn half gesloten. Het kan niet toevallig zijn dat Bosch hem op dezelfde diagonaal als Jezus en Veronica heeft gepositioneerd. Op deze manier worden de goeden onderscheiden van de slechten en gloort er toch weer hoop aan de einder.

Epiloog

Iemand schreef als commentaar bij dit schilderij "Als je een foto van het innerlijk van mensen zou kunnen maken, zien ze er misschien vaak ook zo uit. Wonder. Jezus doet het toch voor hun." Bosch maakt zich geen illusies. Hij ziet zich omringd door slechtheid en sadisme en stelt geen vertrouwen in de gevestigde waarden van zijn tijd. Hij stelt zijn hoop alleen op Jezus. Jezus, die geen enkele teken van vijandigheid vertoont, maar al die slechtheid incasseert en zo de weg tussen God en mens weer vrijmaakt.