Kathedralenbouwers

Geplaatst op zondag 12 juni 2005 @ 20:56 , 2867 keer bekeken

Het is een kleine maar daarom niet minder belangrijke tentoonstelling die in het Brugse Groeningemuseum loopt. Memling en het portret brengt twintig werken van Hans Memling samen, aangevuld met werk van voorlopers en navolgers. Memling innoveerde het portret door er een landschap of zuilengalerij aan toe te voegen en beïnvloedde er Italianen als Rafaël en zelfs Leonardo da Vinci mee. Maar hoe verbluffend Memling ook schilderde, van zijn portretten gaat zelden fascinatie uit. Het indringendste en verleidelijkste portret dat in Brugge hangt, is van de hand van Jan van Eyck.

Memling - Portret van Tomasso Portinari en Vrouw.
Tomasso Portinari huwde op 38-jarige leeftijd met de 14-jarige Maria Baroncelli in 1470 te Brugge. De Florentijn Portinari vertegenwoordigde de bank van de Medici te Brugge. De opdracht werd in het jaar van het huwelijk aan Memling gegeven. Portinari heeft ook opdrachten gegeven aan Hugo van der Goes. 

Memling en het portret is in meer dan één opzicht een tour de force. Voor de expo werkte het Groeningemuseum samen met niet de minste partners: het Museo Thyssen-Bornemisza in Madrid en The Frick Collection in New York. Die laatste torst de mythische reputatie dat niet één werk van de indrukwekkende collectie het huis mag verlaten. Die restrictie geldt echter alleen voor de verzameling die mijnheer Frick zelf aanlegde en niet voor wat daar later aan toegevoegd werd. In Brugge is dus wel degelijk een Memling uit de Frick te zien. Het portret wordt als campagnebeeld gebruikt en is trouwens een van de beste Memlings in de expo.

Memling - Portret van Benedetto di Tommasso Portinari

Van Memling zijn er momenteel nog 28 portretten bekend en daarvan zijn er liefst twintig in Brugge bijeengebracht. Natuurlijk gaat het steevast om kleine werken - 20 bij 30 of 30 bij 40 centimeter - die ook in de vijftiende eeuw makkelijk vervoerd konden worden. Toch gaat het om paneeltjes, schilderijtjes op eikenhout, die inmiddels meer dan 500 jaar oud en dus erg fragiel zijn en waarmee men heel voorzichtig moet omspringen.

Memling - Portret van een oude vrouw

Vaak zal het niet meer voorvallen dat zoveel Memling-portretten op één plek samen te zien zijn.
Brugge kreeg bruiklenen uit topmusea zoals het Metropolitan in New York, de National Gallery in Washington, het Kunsthistorisches Museum in Wenen, het Louvre in Parijs, de Royal Collection van de Britse koningin Elizabeth II en het Uffizi in Florence. Dat aanbod werd voortreffelijk aangevuld met Memlings uit Antwerpen, Brussel en Brugge.

Memling - Portret van Benedetto di Tommasso Portinari op oudere leeftijd.

De expo is mooi opgebouwd. De Memlings krijgen veel ruimte, zitten elk afzonderlijk als een juweeltje opgeborgen in glazen vitrinekastjes en lichten in de twee zwarte zalen prachtig op door de individuele belichting. Een dramatische enscenering kortom, die de aandacht toch toespitst op elk werk afzonderlijk. De details - en er zijn er nogal wat - kunnen probleemloos geobserveerd worden. Twintig werken kan dus weinig lijken, het betreft hier wel een oefening in intensief kijken.

Memling - Portret van een biddende man

Voordat de toeschouwer die schemerige schatkamer betreedt, heeft hij/zij een aardige introductie op Memling en zijn tijd achter de rug. In plaats van het traditionele tekstpaneel heeft het Groeninge gekozen voor een diaprojectie met tekst en beeld. Zo komen we te weten dat Memling in het Brugse poorterboek werd ingeschreven als Jan van Mimnelinghe. Hij werd rond 1435 geboren in het Duitse Seligenstadt als de zoon van Hamman Mommeling en Luca Styrne. Hij zou in het atelier van Rogier van der Weyden in Brussel hebben gewerkt. In 1465 vestigde hij zich in Brugge, toen een van de belangrijkste handelssteden in West-Europa. Brugge trok veel koop- en ambachtslieden aan uit Italië, Spanje, Frankrijk, Engeland en Duitsland, en was door dat internationale karakter en de betrekkelijke welstand van zijn burgers interessant voor schilders, verluchters en edelsmeden. Het is dus niet vreemd dat Memling naar Brugge afzakte en er nooit meer weg zou gaan. Hij overleed er in 1494.

Memling - Portret van een jonge man aan een bidstoel

Memling was er lang niet de enige buitenlandse kunstenaar. Jan van Eyck (Luik) en Petrus Christus (Baerle in Holland) waren hem voorgegaan. Memlings tijdgenoot Gerard David kwamdan weer uit Haarlem. Op een oude plattegrond wordt getoond hoe dicht de toenmalige kunstenaars bij elkaar woonden en als Memling leerlingen aanneemt, wordt ook dat geïllustreerd aan de hand van archiefstukken - een voortreffelijk idee.

Memling - Portret van een jonge man voor een landschap

De klanten van Memling waren voornamelijk kooplieden en in de eerste plaats de Italianen onder hen die hun portret wilden laten borstelen. De Vlaamse primitieven hadden in Italië een stevige reputatie. Schilderijen van Jan van Eyck en Rogier van der Weyden werden er geroemd om hun waarheidsgetrouwheid, mooie landschappen en technisch vernuft. Rond 1450 werd in Italië het bezit van Vlaamse schilderijen beschouwd als een teken van hoge status. Dat leidde tot een groeiende interesse en vraag bij de Italiaanse kooplui in Brugge. Memling zou daar ten volle van profiteren.

Memling - Portret van Maarten Nieuwenhove

Natuurlijk werden er vóór Memling al portretten geschilderd. In een eerste zaal hangen in Brugge portretschilderijen van onder anderen Rogier van der Weyden (helaas alleen een atelierstuk en een werk naar hem), Jan van Eyck, Robert Campin, Gerard David en Petrus Christus. Memling zal zich laten inspireren door het illusionisme en naturalisme van Van Eyck en de statige figuren van Van der Weyden. Petrus Christus had de neutrale achtergrond van het portret vervangen door een interieur, wat de levensechtheid alleen maar vergrootte.

Petrus Christus - Portret van een jonge vrouw

Memling was van al die trends goed op de hoogte toen hij zijn oudst bewaarde portret schilderde, dat van een man met een rode muts. Hij introduceerde het concept van het portret met een (Vlaams) landschap op de achtergrond. Bouts en Van der Weyden hadden dat occasioneel gedaan, bij Memling werd het een formule waarmee hij bij zijn Italiaanse clientèle veel succes oogstte. Tegelijk bleef hij portretten met een neutrale achtergrond schilderen, vermoedelijk voor andere klanten. Het concept sloeg aan en we zien daar dus in Brugge twintig voorbeelden van. Een buste, handen, het hoofd meestal driekwart gedraaid, hier en daar een symbolische verwijzing, een haarfijn geschilderd landschap; het zijn steeds eendere portretten.

Memling - Portret van een man met een muntstuk

Memling was een voortreffelijk vakman die een gezicht nagenoeg perfect kon schilderen. Alleen het gezicht en de haren. Want de borst wordt steevast erg vlak geschilderd, de kleding wordt ternauwernood uitgewerkt en het landschap is echt een decor. De geportretteerde heeft een uitgestreken gezicht, wordt voornaam en afstandelijk uitgebeeld en kijkt afwezig weg. Daardoor lijkt nagenoeg alle leven uit de portretten te zijn weggevloeid. Het zijn portretten die grenzen aan de kille perfectie. Komt het door de geportretteerde, die veel geld over had voor een gelijkend of liefst geflatteerd portret door een van de grote Vlaamse meesters van dat moment, maar niet geïnteresseerd was in psychologie, diepang of godbetert warmte? Gaf Memling gewoon wat zijn klanten wilden? Het ging tenslotte om kooplieden, omhooggeschoten parvenu's die veel geld en wellicht weinig smaak hadden en op zoek waren naar een statussymbool - een Memling als de toenmalige 4x4-wagen. Of ligt het aan Memling zelf? Was die een schilderend ijskonijn? Want ook in zijn altaarstukken zit nauwelijks leven in de personages, ze zijn weinig meer dan bordpapieren figuranten die - toegegeven - haarfijn geschilderd zijn.

Jan Van Eyck - Portret van Jan de Leeuw

Wat een verschil met dat ene portret van Jan van Eyck. Portret van Jan de Leeuw (1436) komt uit Wenen en is een prachtstuk. Het is ook 'moderner' dan wat Memling vijftig jaar later doet. Jan de Leeuw kijkt ons recht in de ogen, zoals hij ook de schilder recht in de ogen heeft gekeken. De blik is indringend, zelfbewust. Hij houdt een ring vast, waarin een schittering flikkert waarvoor ik een handvol Memlings wil ruilen. Het bont aan zijn jas is bijna tastbaar. Wie was die man? Waarom kijkt hij ons bijna geringschattend aan? Het zijn vragen die nauwelijks bij mij opkomen als ik de portretten van Memling zie.

Memling - Portret van een man aan een bidstoel

Maar wat ik nu, in 2005, denk, heeft geen enkel belang. Toen sloeg het concept van Memling aan. Zijn portretten raakten verspreid in Italië. Botticelli zag ze, en Perugino, Verrocchio, Fra Bartolommeo, Antonello da Messina, Rafaël en Leonardo da Vinci. Dat is nog altijd te weinig bekend. Memlings portretten met landschap en zuilen werden geïmiteerd en legden de basis voor de beroemde Italiaanse portretkunst, die - o ironie - in de zestiende eeuw op haar beurt de inspiratiebron zou worden voor een nieuwe generatie Vlaamse schilders als Quinten Matsys en Jan Gossaert. Memling had portretten gemaakt die gemakkelijk geapprecieerd en geconsumeerd konden worden, hij was de fotograaf van de happy few van zijn tijd.

Memling - Portret van een oudere vrouw

Gaf Memling gewoon wat zijn klanten wilden? Het ging tenslotte om kooplieden, die veel geld en wellicht weinig smaak hadden en op zoek waren naar een statussymbool.

Memling en het portret.
Portretkunst in de renaissance tot 4 september in het Groeningemuseum, Dijver 12 in Brugge.
Dagelijks van 9.30 tot 17 uur.
's Maandags gesloten.
Inlichtingen:
tel. 070/22.50.02, www.corpusbrugge05.be en www.brugge.be/musea.

Memling - Mater Dolorosa

Bron: Eric Rinckhout, De Morgen. (www.demorgen.be)