Kathedralenbouwers

Geplaatst op dinsdag 23 december 2008 @ 21:17 , 892 keer bekeken

Voor de 500ste verjaardag van 'De Lof der Zotheid' in 2009 wijdt de geboortestad van Gerrit Gerritszoon - de zich graag Desiderius (de Verlangde) Erasmus (de Geliefde) Roterodamus liet noemen - een tentoonstelling aan de grote humanist die uit de provincialistische klei en het slijk der Nederlanden de weg vond naar de wereld. Hij reisde tussen de Nederlanden, Engeland, de Elzas, Duitsland, Parijs en Rome en speelde - aanvankelijk als Augustijner monnik zoals Luther- een belangrijke rol in de internationale intellectuele ontwikkelingen die aan de basis liggen van de Renaissance.

Desiderius Erasmus Roterodamus (1466-1536) was in zijn tijd al een beroemdheid in heel Europa. Erasmus was een veelschrijver, zijn invloed op het humanisme was enorm. Zijn internationaal netwerk fenomenaal en zijn invloed op de Elzasser humanisten uit Straatsburg, Sélestat - zoals ze door Monaldi & Sorti worden geduid - zeer groot.

In een grote cultuurhistorische tentoonstelling zijn uit de hele wereld ongeveer 150 bijzondere kunstwerken bijeengebracht, die deels voor het eerst in Nederland te zien zijn. Ze geven een beeld van de betekenis die Erasmus had en welke invloed zijn geschriften hadden op de beeldende kunst en de samenleving.

Hans Holbein de Jonge (1497-1543), Portret van Erasmus, ca. 1523.
Olieverf op paneel, 43 x 33 cm. Musée du Louvre, Parijs.

Op het beroemde portret van Hans Holbein de Jonge draagt Erasmus maar liefst vier gouden ringen aan zijn linkerhand. Een teken dat het hem goed gaat; hij was de eerste schrijver in Europa die van de pen kon leven. Hij is geconcentreerd, zijn ogen zien niets anders dan wat hij schrijft en de samengeknepen lippen suggereren tevredenheid over zijn werk. Hij voelt zich duidelijk thuis in zijn werkvertrek, dat met de stoffen wandbekleding en geprofileerde houten lijst een comfortabele sfeer uitstraalt. Hoewel Erasmus veel heeft gereisd, kijkt hij op geen enkel portret de wereld in.

Desiderius Erasmus (1466-1536) heeft wellicht zijn hele leven geworsteld met zijn afkomst als zoon van een priester en zijn huishoudster. In zijn Latijns- Griekse naam droeg hij het verlangen en de liefde van zijn ouders de wereld rond.
Eens van zijn Augustijner geloften verlost startte hij ook een uitgekiende campagne van visuele propaganda voor de kracht van zijn woord. Hij liet zijn beeltenis konterfeiten door de beroemdste en beste schilders en tekenaars van zijn tijd. Deze iconografie zou een belangrijk referentiepunt blijven voor nog vele eeuwen van intellectuele beeldcultuur en dito terreur.

Erasmus' onsterfelijkheid

Erasmus identificeerde zich met de man op dit portret. De geleerde kerkvader Hiëronymus (ca. 347-419/420?).

Erasmus had jaren in een klooster geleefd en droeg eveneens statige kledij en een baret. Daardoor behoorde een baret in zijn tijd tot het geleerdentenue. Erasmus werd al op 28-jarige leeftijd, in 1494, de geleerdste man van zijn generatie genoemd. Hiëronymus wijst op een schedel. Daarmee verwijst hij, net als Erasmus zelf, naar de menselijke sterfelijkheid. 'Het ware vind je niet in het uiterlijk, maar in het innerlijk', zei Erasmus. 'Mijn ware beeld, vind je in mijn geschriften.' Geschriften zijn onsterfelijk.

Criticus

Oude mannen die op jonge meisjes vallen worden in Erasmus' Lof der zotheid beschreven als afgeleefde oude sukkels die al nauwelijks meer op mensen lijken, stotteraars, dwazen en tandelozen.

In de zestiende eeuw waren ze een onderwerp van spot, zoals op dit schilderij. Toch zouden we volgens Erasmus eens moeten nagaan of we zelf niet ook liever 'door zotheid tot het einde toe een honingzoet leven zouden willen leiden'. Ongelijke liefdes verzachten immers het ouder worden.

Erasmus was een genuanceerd criticus van de katholieke kerk en streed tegen decadentie, bijgeloof en uiterlijk vertoon.

Zo vond hij bijvoorbeeld dat kunstenaars Maria op een sobere manier moesten weergeven, en niet als een klassieke erotische godin zoals de Madonna met kind van Jan Gossaert, het pronkstuk van het Prado. De blote borst van Maria is het middelpunt van dit schilderij. Door alle zinnelijkheid werkt het confronterend. Ze kijkt de toeschouwer uitdagend aan, heeft rode lippen die contrasteren met haar witte huid en draagt een pareldiadeem.
Onwenselijk om Maria zo te schilderen, vond Erasmus. 'Heiligen worden niet in die gestalte voorgesteld die hun waardig is. Immers een schilder die de Moedermaagd wil afbeelden, neemt soms als model een wulps hoertje.' Nederigheid, liefde en kuisheid vormden volgens Erasmus de kern van het geloof. Dat moest zichtbaar zijn in religieuze kunst.

Erasmus bereidde de weg voor de reformatie, maar de beeldenstormen van de 16e eeuw gingen hem veel te ver. Als humanist geloofde hij in de vorming van de mens en hij wijdde geschriften aan uiteenlopende onderwerpen, van tafelmanieren tot de opvoeding van kinderen. Jan van Scorel liet zich voor zijn beroemde Portret van een jonge scholier inspireren door Erasmus, een spreuk uit een van zijn boeken siert zelfs het paneel.

Quentin Massys, Portrait of Erasmus of Rotterdam, 1517
Oil on panel, transferred to canvas, 59 x 46,5 cm
Galleria Nazionale d'Arte Antica, Rome.

Portretten
De beste kunstenaars van zijn tijd stelden er een eer in Erasmus te portretteren. De belangrijkste Erasmusportretten zijn gemaakt door Quinten Massys (1466-1530), Hans Holbein de Jonge (1497/98-1543) en Albrecht Dürer (1471-1528). De tentoonstelling geeft hiermee een beeld van de manier waarop Erasmus zelf voor het nageslacht bewaard wilde worden.

Erasmus' opvattingen in beeld
Naast de portretten komen vier thema's aan de orde. De opvattingen van Erasmus over geleerdheid en opvoeding, oorlog en vrede, kerk en kunst en zijn Lof der Zotheid worden aan de hand van kunstwerken en objecten aanschouwelijk gemaakt.

Catalogus
Bij de tentoonstelling verschijnt een omvangrijke en rijk geïllustreerde catalogus.
Het ontwerp van de tentoonstelling is het resultaat van de bijzondere samenwerking tussen kunstenaar Krijn de Koning en grafisch ontwerper Tessa van der Waals.

Hans Holbein de Jonge, Portret van Erasmus, 1523.
76 x 51 cm, National Gallery, London.

Informatie

Rondom de tentoonstelling wordt een uitgebreid nevenprogramma van activiteiten georganiseerd. Zie daarvoor de website van het museum.

De tentoonstelling maakt deel uit van de manifestatie 'Erasmus in Rotterdam', waarmee zijn geboortestad in oktober en november 2008 een van de grootste denkers uit onze geschiedenis herdenkt.

• Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam.
• Radio Klara: Curator Peter van der Coelen geeft wat meer uitleg
• Erasmushuis Rotterdam
• Het Erasmus Center for Early Modern Studies.
• De Schatkamers van de Openbare Bibliotheek Rotterdam.

ERASMUS IN BEELD
Erasmus in beeld is van 8 november 2008 t/m 8 februari 2009 te zien in Museum Boijmans Van Beuningen, Museumpark 18-20, Rotterdam. Entree: volwassenen EUR 12,-, studenten EUR 7,50

De tentoonstelling in Boijmans Van Beuningen wekt dus grote verwachtingen, maar voldoet lang niet. De opstelling is evenwel schitterend met een decor van kamers voor kamergeleerden die de wereld meenden te herscheppen naar hun beeld en gelijkenis. Tussen de tentoongestelde werken hangen een paar parels van Dürer, Holbein en Quinten Matsys die in Rotterdam plots Massys heet. De verwijzingen naar de invloed van Erasmus' geschriften op de tafeletiquette, de opvoeding - te beginnen van Keizer Karel V - het geloof, oorlog en vrede en de lof der zotheid zijn al te schools en simpel geformuleerd als plaatjes bij verhaaltjes.De audiogids is voor de Erasmustentoonstelling uitermate zwak, maar ook bruikbaar bij Charley Toorop in de zalen ernaast. Vaak lijken de werken van heinde en verre en ook voor en na met de haren bij het Erasmus verhaal gesleurd om enig volume aan de tentoonstelling te geven. Voor wie een beetje vertrouwd is met de iconografie vallen alleen de scabreuze prenten op en de fenomenale hoofddeksels die als karikaturen de hoofden van de geldwisselaars, belastingontvangers en bankiers met onwelvoeglijke ontslagpremies kronen.

De betekenis van Erasmus voor de splitsing van de Roomse Kerk - tegen het geloof in unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam - is niet gering en historisch veel belangrijker dan de talloze maatschappelijke liflafjes die in Rotterdam worden tentoongesteld. De historische betekenis van de figuur en het denken van Erasmus verdient meer en beter. Hij was ondermeer zeer invloedrijk binnen het Elzasser netwerk dat binnen de Roomse kerk eerst van binnenuit de macht probeerde te grijpen, waarnaar Monaldi & Sorti onderzoek doen en dit laten doorschemeren in o.m. 'Het ei van Salaì' en 'De twijfel van Salai'