Kathedralenbouwers

Geplaatst op zaterdag 31 augustus 2002 @ 19:59 , 2186 keer bekeken

De Guldensporenslag werd 700 jaar geleden uitgevochten voor de muren van Kortrijk. Stedelijke burgers versloegen een Frans ridderleger. De herinnering hieraan is altijd politiek beladen geweest. Het boek "1302 - Opstand in Vlaanderen" over de slag is partijdig, maar meeslepend.

Wat het Merelveld betekent voor de Serviërs, dat is de Groeningekouter voor de Vlamingen. Op een stuk weiland, afgegrensd door een rivier, een beek en de muren van de West-Vlaamse stad Kortrijk, versloegen Vlaamse voetknechten op 11 juli in 1302 het ridderleger van de Franse koning Filips de Schone. De veldslag werd al gauw de Guldensporenslag genoemd, omdat - naar men zegt - de overwinnaars de vergulde sporen van de gesneuvelde Fransen als een wijgeschenk ophingen in de hoofdkerk van Kortrijk.

Vlaanderens dag van glorie voltrok zich precies zevenhonderd jaar geleden. En dat betekent iets. Dat Brugge uitgerekend dit jaar de titel van culturele hoofdstad van Europa ambieerde, heeft daar alles mee te maken. Want de Brugse bevolking was de drijvende kracht achter het Vlaamse leger dat de slag bij Kortrijk won.

Wat was de aanleiding voor die veldslag? De koning van Frankrijk had zijn vazal Gwij van Dampierre (zie zijn zegel hiernaast), de graaf van Vlaanderen, in hechtenis laten nemen. Vervolgens had hij een soort landvoogd gezonden met een bezettingsleger, hetgeen de facto neerkwam op annexatie. De koning kon nu in een van de rijkste gebieden van Europa belastingen heffen zonder tussenpersoon. Maar de bevolking van de grote steden nam dit niet, en onder aanvoering van de zonen van de graaf kwam ze in opstand.

Behalve op de lagere school is ons altijd ingeprent dat de betekenis en de draagwijdte van Kortrijk 1302 niet veel voorstelden. De overwinning, luidde het, was te danken aan de domheid van de Franse ridders, die in hun stormloop over een beekje sprongen, waarna hun paarden in de modderbrij door de knieën gingen. Voor ze overeind gekrabbeld waren, werden ze door de Vlamingen met hun goedendags afgemaakt. Deze 'gelukkige' overwinning, ging het verder, werd dan al heel snel tenietgedaan door daaropvolgende nederlagen. Bovendien werd ons op het hart gedrukt dat de inzet van de toenmalige strijd niet de Vlaamse identiteit was, want de graaf van Vlaanderen zelf sprak Frans en naast de troepen uit Brugge en Gent zou ook een Waalse afdeling gestreden hebben.

Die haast om de betekenis van de Guldensporenslag te minimaliseren heeft alles te maken met zijn symboolwaarde vanaf het einde van de negentiende eeuw. Voor de Vlaamse Beweging vertelde hij van een mythische strijd tegen de eeuwige vijand, de Franstalige wereld. Volgens die mythe was 11 juli niet voorbij. De strijd ging nog altijd door. Maar vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw verkreeg het weldenkende progressieve Vlaanderen de bovenhand in de strijd om de publieke opinievorming. De Guldensporenslag hoorde thuis in een Vlaams nationalisme, dat leefde van frustraties. Nog geen dertig jaar eerder had immers dat soort nationalisme miljoenen slachtoffers gemaakt. Daarom werd zelfs op de Vlaamse lagere scholen voortaan nauwelijks over de Guldensporenslag gesproken.

Zo zit Vlaanderen met een feestdag waarover men het liefst niet te veel ophef maakt. Ook nu nog want de Vlamingen hebben op hun "nationale feestdag" geen vrije dag. Dit legt nog altijd de nadruk op wat Vlamingen niet mogen doen, willen ze geen blijk geven van bekrompen nationalisme.

Demystificatie

De Guldensporenslag is nog zelden een onderwerp voor een publicatie. De demystificatie is voltrokken en verder historisch onderzoek lijkt daarmee overbodig geworden. Toch is er een interessant werk verschenen. 1302. Opstand in Vlaanderen van Jan-Frans Verbruggen en Rolf Falter. Verbruggen is een Europese autoriteit op het terrein van de middeleeuwse krijgskunde. Rolf Falter is een historicus en ex-journalist, aan de hoogleraar toegevoegd voor de vlotheid van het geschrift. Ex-journalist, want tegenwoordig werkt Falter als politiek adviseur bij het kabinet van eerste minister Guy Verhofstadt. En dat betekent dat er hoe dan ook een politieke zegen op het boek rust. Die bestaat dan allicht hierin dat een positief verhaal het zelfbeeld van een natie ten goede komt en dat een gezond zelfbeeld bevorderlijk is voor een sociaal-economische dynamiek.

Falter en Verbruggen vinden een toon die daarbij past. Hun perspectief is dat van de Vlaamse steden en graaf Gwij, en dus partijdig. Het is niettemin een meeslepend verhaal geworden, want het is het oude verhaal van de Vlaamse underdog. Maar de auteurs willen evengoed de gebeurtenissen nuchter verklaren, de mythe voorbij. Ze schetsen de context van de opstand tegen Filips de Schone en geven een uitgebreide beschrijving van het verloop van de veldslag. Hun verhaal eindigt in 1304, wanneer de Franse koning en de graaf van Vlaanderen vrede sluiten.

Voor Verbruggen en Falter komt het er in de eerste plaats op aan te onderstrepen hoe belangwekkend de veldslag, de uitkomst en de gevolgen ervan wel waren. Want dat is wel de voornaamste correctie op de gangbare demystificatie. Die Guldensporenslag was wel degelijk een belangrijke gebeurtenis, de voorbode van een veranderende wereld.

Om te beginnen was er de slag zelf. Het Vlaamse leger van 1302 was samengesteld uit de ambachtslieden van de steden. De krijgers vochten voor hun eigenbelang - wél onder leiding van hun heren, maar niet te hunner glorie. In aantal overtroffen de Vlamingen de Fransen nauwelijks, terwijl die laatsten grotendeels ridders waren. De aanval van de Fransen was geen gevolg van domme overmoed, zoals de traditie luidt. De Franse opperbevelhebber kende het terrein, en in de voorafgaande krijgsraad was pas na een grondige afweging tot de aanval beslist. De paarden zakten aan de overkant van de Groeningebeek niet in de modder weg. Wél stuitte het zware slijk hun galop, zodat het effect van de Franse charge grotendeels tenietgedaan werd. De Vlamingen dankten hun overwinning vanaf dat moment aan hun koelbloedigheid. Bij het naderen van de paarden bleven ze in aaneengesloten rijen staan, als een Griekse falanx. Voor het eerst in het middeleeuwse Europa werd een ridderleger verslagen door voetvolk, werden de heren militair afgestraft door het grauw. Een nieuw tijdperk kwam eraan. De veranderende economische verhoudingen kregen een militaire vertaling. Europa naderde het einde van de feodaliteit.

Voor Vlaanderen zelf waren de gevolgen van de overwinning nog groter. Zonder die overwinning zou het westelijk deel van Vlaanderen vandaag wellicht Franstalig zijn. België zou waarschijnlijk niet bestaan. Want de Franse koning stond niet minder voor ogen dan de inlijving van Vlaanderen bij zijn kroondomein. Misschien zouden in het geval van een Franse zege grote stukken van de zuidelijke Nederlanden een vrediger geschiedenis gekend hebben, omdat ze onbetwistbaar tot Frankrijk behoorden.

Gilden

Een van de traditionele punten van kritiek op de recuperatie van de veldslag door de Vlaamse Beweging is dat de graaf van Vlaanderen in de mythe de rol krijgt toegemeten van een charismatisch leider en een bepleiter van de Vlaamse zaak. In werkelijkheid was hij helemaal geen Vlaming. Hij zou zelfs met de Vlaamse steden op gespannen voet hebben geleefd. Maar volgens Verbruggen en Falter is ook dit niet het hele plaatje. Zo'n Vlaamse stad was geen monoliet. Net als in de steden van Noord-Italië hadden de poorters de touwtjes in handen. Hun oligarchie wekte onvrede bij het gemeen, in het bijzonder bij de ambachtslieden en hun meesters. Om verschillende redenen, waaronder ook politieke, koos Gwij van Dampierre de zijde van het volk. Volgens Verbruggen hadden de ambachtsgilden daardoor onder zijn bestuur een grote mate van democratisering kunnen afdwingen, vooral in Brugge. Daarom was Brugge sneller dan Gent geneigd om na de hechtenis van de graaf in opstand te komen tegen Filips. De ambachten beseften dat hun inspraak onder het rechtstreekse bestuur van de koning bedreigd werd. Dat het niet wou boteren tussen de graaf en de steden betekende dus vooral dat het niet goed ging tussen de graaf en de poorters.

In de periode na de Guldensporenslag haalden de Vlaamse voetknechten nog verscheidene successen. De zonen van de graaf dachten zelfs aan expansie naar Zeeland, maar het keerpunt kwam twee jaar later. De Vlamingen waren overmoedig geworden. Voor Zierikzee waagden ze zich zonder veel overleg aan een zeeslag, waarbij ze op de vlucht werden gejaagd. Tien dagen later had een andere eenheid een treffen met het leger van de Franse koning in het noorden van Frankrijk (Pevelenberg). De Franse koning verloor er bijna het leven, maar de veldslag eindigde onbeslist. Er werd een vrede getekend die alle financiële gevolgen van de oorlog afwentelde op de Vlaamse steden. Assertieve onderhandelaars waren de Vlamingen ook toen niet. De Franse koning van zijn kant moest afstand doen van zijn droom tot annexatie en definitief de graaf erkennen.

INFO:
Jan Frans Verbruggen en Rolf Falter: 1302. Opstand in Vlaanderen. Lannoo, 278 blz. EUR17,50

Andere boeken over de Guldensporenslag:
R. van Caenegem: 1302. Feiten en Mythen van de Guldensporenslag. Mercatorfonds, 412 blz. EUR79,90. Rijk geïllustreerd, brengt het klassieke verhaal.
D. Heirbaut, P. Trio en D. van den Auweele (red.): Omtrent 1302. Universitaire Pers Leuven, 271 blz. EUR41,50. Neerslag van een congres; de nadruk ligt op de romantische perceptie van de slag.
Martin de Bruyn en Charlotte Broer: Volc te Voet. Nederlands Centrum voor Volkscultuur, 64 blz. EUR16,-. Over de gevolgen van de slag voor de opkomst van de lagere burgerij in de noordelijke Nederlanden.

Bron: NRC Handelsblad, 12 juli 2002; Karel Rombaut