Kathedralenbouwers

Geplaatst op maandag 29 september 2003 @ 00:51 , 882 keer bekeken

Sinds december 1999 figureren 31 Belgische belforten op de lijst van het Werelderfgoed van de cultuurorganisatie Unesco. Daaronder zijn er zes Waalse en 25 Vlaamse belforten. Recentelijk is over de Vlaamse belforten een prestigieus boek verschenen bij het Davidsfonds, geschreven door kunsthistoricus Michiel Heirman. De auteur ziet in de middeleeuwse gebouwen symbolen van de stedelijke vrijheid en macht.

In de Middeleeuwen werd het gangbare feodale systeem, waarbij een adellijke heer op zowat alles en iedereen rechten kon uitoefenen, doorbroken. De steden in Vlaanderen werden onafhankelijker dankzij hun rijkdom verworven door handel en de nijverheid. In ruil voor geld dwongen zij van hun feodale heer steeds meer voorrechten en vrijheden af. Naast het eigen stadswapen, het stadszegel en de stadsklok, werd het belfort een belangrijk zinnebeeld van de eigen identiteit. Vanaf de 12de eeuw werden in de belangrijkste steden van Vlaanderen belforten gebouwd, met een bijbehorende koopliedenhal. Het is veelbetekenend dat in die toren de stadsrechten bewaard werden.

'Een belfort was niet alleen een krachtig symbool van de stedelijke vrijheid, het gebouw had in de Middeleeuwen ook diverse maatschappelijke functies', zegt Michiel Heirman. 'Het openbare stadsleven werd vanuit het belfort geregeld. Een van de vrijheden was het recht om een eigen klok te bezitten. In het belfort werden tijdens de Middeleeuwen tientallen klokken gehangen, die geluid werden om brand of andere gevaren bekend te maken. De klokken gaven ook het begin en het einde van de arbeid aan. Soms waren er aparte klokken om het openen en sluiten van de stadspoorten, de zonsopgang of de schepenraad aan te kondigen.


In bepaalde steden werd de burger eenmaal of tweemaal per week met klokgelui aangemaand de straat voor zijn huis te vegen. De belfortklokken droegen opschriften die wezen op hun specifieke functie. Zo staat er op de vermaarde Gentse Klokke Roeland uit 1314: 'Mijn naem is Roelant, als ik kleppe dan is 't brand, als ik luyde dan is 't storm in Vlaenderlant.'
Michiel Heirman behandelt in zijn boek 19 belforten en 6 zogenoemde kerkbelforten in Vlaanderen. Over het verschil tussen die twee soorten zegt hij: 'In het hertogdom Brabant werd de stadsklok meestal opgehangen in een kerktoren. Een dergelijke kerktoren met dubbele bestemming noemt men een kerkbelfort.

Merkwaardig genoeg was het vooral in het hertogdom Brabant dat de kerktorens ook definitief als belfort gebruikt werden, en veel minder in het graafschap Vlaanderen. Voorbeelden daarvan zijn de kerkbelforten van Tienen, Leuven en Zoutleeuw, allemaal steden die geen profane belforten bezitten zoals Gent of Brugge. Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn dat de Brabantse gemeenten meestal op vrij goede voet stonden met hun hertog, terwijl de verhoudingen in Vlaanderen dikwijls erg gespannen waren. De Vlaamse gemeenten voelden sterker de behoefte om zich af te zetten tegen hun heer.'



Ook gevangenis

Belforten blijken ook dienst te hebben gedaan als stadhuis. Michiel Heirman: 'De schepenzaal lag doorgaans op de eerste verdieping en diende zowel voor de vergaderingen van de gemeenteraad als voor de zittingen van de rechtbank. In Mechelen zit het schepencollege nu nog altijd in de belfortkamer boven de stadhuispoort. In sommige gevallen was in het belfort ook de gevangenis ondergebracht. In het belfort van Menen bijvoorbeeld vindt men nog twee kerkers. De cellen konden ook gesitueerd zijn boven in de toren. In Ieper werden de schepenen, bij een volksoproer in 1361, in de cellen boven in de toren opgesloten. Het liep slecht met hen af, het gepeupel sleurde hen naar de trans van de toren en wierp hen naar beneden. Vanaf de 15de eeuw werden nog maar weinig nieuwe belforten gebouwd. De stedelijke administratie was intussen veel groter geworden. Een enkele zaal in een belfort, lakenhal of ander gebouw volstond niet meer. De belangrijkste steden bouwden een echt stadhuis, zoals Brugge in 1387, Brussel in het begin van de 15de eeuw, en Leuven iets later.'


Na drie algemene hoofdstukken waarin het ontstaan, het verval en de herwaardering van de belforten in Vlaanderen belicht wordt, wijdt Heirman aparte bladzijden aan elk van de 23 belforten. Zijn tekst wordt geillustreerd met prachtige kleurenfoto's gemaakt door Jan en Wim Decreton. Zij fotografeerden de torens vanuit alle hoeken, zodat ook de stedelijke inplanting van de gebouwen duidelijk wordt. Maar ook de specifieke architecturale inbreng van de metselaars, steenhouwers en timmerlieden komt in hun foto's tot uiting. Daarnaast is het boek verlucht met historische beeldmateriaal, zoals miniaturen, gravures en houtsneden, wat extra prestige verleent aan de uitgave.



Michiel Heirman - Vlaamse belforten. Werelderfgoed
een uitgave van het Davidsfonds,
248 blz., 62,50 euro,
ISBN 90-5826 -223-5.
Dezelfde titel verscheen ook in het Engels: Flemish Belfries.

Bert Popelier, De Financieel-Economische Tijd, 27-09-2003

---