Kathedralenbouwers

Geplaatst op zaterdag 31 januari 2009 @ 15:13 , 2694 keer bekeken

Optimisme als a moral duty? Het zal niet de lijfspreuk geweest zijn van Willem die, behalve het mysterieuze Madoc, ook Reynaert maeckte. Van den vos Reynaerde is een virtuoos, grappig en gitzwart topstuk van de Vlaamse literatuur. Er is de jongste tijd een opmerkelijke opstoot in de belangstelling voor den fellen metten grijsen baerde. Hoe wordt hij vandaag de dag gelezen?

Twee nieuwe hertalingen. Een rapversie en een gloednieuw jaarboek. Derde in de wedstrijd 'Grootste snoodaard in de literatuur', na de psychopathische kannibaal Hannibal Lecter en Parfum-seriemoordenaar Jean-Baptiste Grenouille. Een vaste plek aan de top van officieuze en minder officieuze Vlaamse canons, in het goede gezelschap van de Reynaertfans Elsschot en Boon, collega's-ontmaskeraars van schone schijn en machtswellust. Straks een colloquium in Utrecht van de International Reynard society. Een vertaling in het Chinees van Henri van Daeles bewerking. Een eigen website annex blog voor jonge gasten "over Reynaert en andere wereldschermen". Meneerke de Vos als podiumbeest bij de Unie der Zorgelozen. En zelfs een vraag in De slimste mens... De vos Reynaert is de jongste maanden opvallend terug van 750 jaar nauwelijks weggeweest. Hij moet zowat het enige middeleeuwse literaire creatuur zijn dat het nog met de vingers in de neus doet bij een ruim publiek.


Samenzwering

Sign o' the times? Willems Van den vos Reynaerde is illusieloos, van god los, pessimistisch. Het epos begint ogenschijnlijk in peis en vree, in eenen tsinxen daghe, als vorst Nobel op zijn hofdag tot meerdere eer en glorie van zichzelf iedereen samenroept. Iedereen present, behalve Reynaert, uit lijfsbehoud. Hij is te bang om te komen wegens te veel misdaan. De koninklijke boden Bruun de beer (die van de honing) en Tybeert de kater (die van het klokkenspel van de pastoor) moeten hem daarop ontbieden, maar zij komen van een kale en pijnlijke kermis thuis. Als Reynaert uiteindelijk toch naar het hof meekomt en de vos een vogel voor de kat lijkt, verzint hij een magistraal verhaal over een geplande samenzwering tegen de koning en een verborgen schat. Die is bestemd voor Nobel als hij Reynaert vrijlaat.

Het verhaal eindigt in volstrekte ontreddering: de leeuwenkoning blijkt een corrupte, hebzuchtige en immorele machthebber te zijn, net als zijn acolieten. De rechtsstaat is een morele jungle, mensen zijn beesten. En het is een gewetenloze, moordende schurk die de smurrie vakkundig heeft blootgelegd. Reynaert is de dierenduivel die demonstreert hoe slecht de mensenwereld is. In een middeleeuwse context: Willems Reynaert is een binnenstebuiten gekeerde ridderroman: de orde is op het eind niet hersteld, het slotfeest is vervangen door een afgrijselijke schreeuw van de leeuw. (Al volgt er daarna nog een lastig te interpreteren slotfragment waar de Reynaerdologen mekaar tot op vandaag over in de haren vliegen.)

Gewiekste vrijbuiter

We zijn met de duistere interpretatie die vandaag de boventoon voert ver verwijderd van de guitige Vlaamse volksheld die Reynaert in de negentiende en twintigste eeuw in de beeldvorming was: Reynaert als de gewiekste vrijbuiter die de heren van de macht ontmaskert, de sympathieke vos die vrolijk inzetbaar is als cultuurtoeristische tool. Geen schurk maar een schelm. Het blijft overigens een twistpunt onder Reynaertdeskundigen: is de trickster Reynaert inderdaad een geheel negatief en cynisch personage, of vertoont hij toch tekenen van ambivalentie? En welke bril zetten we dan op: die van Willems tijdgenoten of die van 'onze tijd'? "In de moderne literatuur hebben ook de meest uitgesproken negatieve figuren iets ambivalents", schrijft de mediëvist Jozef Janssens in het jaarboek Tiecelijn. Een vergelijkbaar twistpunt is de kwestie van de seksuele toespelingen in Reynaert: hoe talrijk zijn ze, hoe diepgaand, hoe scabreus? Het is met Reynaert zoals met veel klassiekers: net hun meerduidigheid maakt er klassiekers van.

Er circuleerden in de middeleeuwen veel vossenverhalen in veel talen, maar de bewerking van 'onze' Oost-Vlaming Willem, wiens identiteit overigens niet vaststaat, werd en wordt internationaal als 'de beste' beschouwd en was vermoedelijk van meet af populair. Van de vos Reynaert is de eerste Nederlandse bestseller, "het boek dat in feite alle andere Reynaertboeken overbodig maakt", zegt Frits van Oostrom. In zijn weergaloze geschiedenis van de middeleeuwse Nederlandse literatuur uit 2006, Stemmen op schrift, wijdt Van Oostrom zowat veertig bezielende bladzijden aan Willem. Het is secundaire literatuur van het soort dat goesting doet krijgen. Een van de nieuwe vertalingen (zie de signalementen) heeft er haar ontstaan aan te danken. Voor Van Oostrom maakt de "superieure humor" de aantrekkingskracht van de Reynaert uit. En dit: "De Vlaamse Van den vos Reynaerde is uit de hele Nederlandstalige middeleeuwen de meest echte roman in hedendaagse zin: een fictief en afgerond verhaal waarin alles met alles samenhangt." Te hallucinant om niet te vermelden is overigens de verbluffende gelijkenis van Willems Reynaert met de brokstukken van een verhaal dat we kennen van kleitabletten uit Mesopotamië uit de tweede helft van het tweede millennium voor Christus. Ze gaan over een vos die wordt beschuldigd, een rechtszitting, de ontsnapping door de belofte van een pelgrimage.

Lachspiegel

Ende maecten pays van allen dinghen. Alles oké, zegt Willems (ook weer fel bediscussieerde) allerlaatste vers. Alles niet oké, dat spreekt. Willem bedoelt ongetwijfeld het tegendeel van wat hij zegt. Zijn hele Reynaert is gebouwd op ironie en cynisme. En dus gaat Van den vos Reynaerde over het misbruik van taal. De scone tale is het hoofdpersonage, bij monde van Reynaert. Het epos bestaat niet toevallig goeddeels uit een reeks dialogen en speeches: verhalen, aanklachten, verdedigingsredes, discussies. De 'schat' waarmee Reynaert Nobel ontmaskert, is een schat die alleen in zijn gelogen woorden bestaat. Zoals specialist en Reynaertfan Rik Van Daele schrijft: hierin ligt de moderniteit van het verhaal. Het gaat over taal als machtswapen.
Of... is Van den vos Reynaerde één grote mop? Carnaval en de omgekeerde wereld op papier, een mega metagrap? Konden ze eens goed in de lachspiegel kijken, in de adellijke kringen waar het werk populair geweest moet zijn. Zo van: kijk eens hoe wij niet zijn.

Willems 'Van den vos Reynaerde' is illusieloos, van god los, pessimistisch.
Reynaert is de dierenduivel die demonstreert hoe slecht de mensenwereld is.

Gesignaleerd: nieuwe vosachigen

Bijtende confrontatie

Het is op het vertaalfront een tijd stil geweest rond Reynaert: de meest recente hertalingen bij courante uitgevers waren die van Ernst van Altena, Bert Decorte en Karel Jonckheere. Ze dateren van eind jaren zeventig en zijn alle drie op rijm, zoals ook de Reynaert zelf, een keuze die uiteraard bijzonder hoge eisen stelt aan een vertaler. Kinderboekenschrijver en vertaler Karel Eykman zet die traditie voort en koos voor een nogal 'volks' Hollands taalgebruik en een speelse omgang met de tekst. Het uitgebreide nawoord is van Reynaertspecialist Rik Van Daele en geeft een overzicht van alle belangrijke Reynaertkwesties en discussiepunten. Van Daele is een absolute aanhanger van het absoluut negatieve Reynaertbeeld. De verzen van deze vertaling zonder noten zijn niet genummerd. Dat is een keuze voor 'het verhaal', maar jammer voor wie op zoek is naar fragmenten. De zwart-witillustraties, computergrafiek die aan de oude houtsnedes doen denken, zijn van Sylvia Weve. Een fragment uit de bijtende confrontatie van de kater Tybeert en de pastoor:

Met zijn tanden en zijn scherpe klauw
was het dat hij hem een wond beet
tussen zijn benen waar zoals dat heet
zijn naadloze beurs zat, ook wel
zegt men, zijn klok en hamerspel.
dat ding viel zomaar op de vloer.

Reinaert de Vos
Prometheus, 152 p., 18,95 euro.

Sympathieke Reynaert

Posthuma's ook al berijmde vertaling dankt haar ontstaan aan het boek Stemmen op schrift van Van Oostrom. Dit boek bevat de oorspronkelijke tekst, wat de vertaling een ander 'karakter' geeft en een meerwaarde is in vergelijking met het eentalige boek van Eykman. Posthuma's taal zit een niveau hoger dan Eykmans werkstuk. Zijn inleiding is minder substantieel en springeriger dan het werkstuk van Van Daele bij Eykman. Posthuma heeft het bijvoorbeeld nauwelijks over de kern van de zaak: het misbruik van de taal. Hij toont zich een aanhanger van de ambivalente en dus deels sympathieke Reynaert, in het spoor van Van Oostrom. De illustraties zijn van Mance Post en concentreren zich volop op de personages. Er is een beperkt aantal noten. De verzen over Tybeert en de pastoor gaan als volgt:

[Tibeert] maakte de pastoor te schande
met zijn klauwen en zijn tanden
en sprong, als een kat in nood,
de pastoor recht naar zijn kloot
en beet van 't beursje zonder naad
waar een man de klok mee slaat
de helft af en die plofte neer!

Willem
Reynaert de Vos
Athenaeum-Polak & Van Gennep,
200 p., 22,95 euro.

Rapversie

Met zijn succesvolle rapversie sluit Charlie May (27) zich aan bij de orale traditie, waar ook het werk van Willem deel van uitmaakte. Reynaert was bedoeld als een voorleestekst, zoals blijkt uit formuleringen als "Nu hoort..." May's versie is een bekorte en berijmde interpretatie van de Reynaert, 600 ritmische verzen lang. In zijn opvoering combineert hij de 'voordracht' met eigentijdse beelden, wat een flinke moraliserende laag legt op het werk, geheel in de traditie van het Nederlandse cabaret, niet in die van de amorele verteller Willem, die zijn personages zichzelf laat ontmaskeren. Voor de sound liet May zich inspireren door middeleeuwse muziek. Een interview met Charlie May vind je op radio Klara: naar radio Klara

Charlie May
Reinaert de Vos... gerapt
Holland (met cd), 48 p., 14,50 euro.

Jaarboek

Reynaert heeft behalve een eigen International Reynard Society ook een Vlaams-Nederlands genootschap dat naar hem is genoemd. Tiecelijn was tot vorig jaar het tijdschrift en is nu het jaarboek van het genootschap. Het lijvige nummer voor 2008, 245 bladzijden groot, gaat onder meer in op voorlopers en navolgers van Willems Reynaert.

Op het web

De blog http://trickyreynaertenco.be is het product (2008) van een educatief project van de Erfgoedcel Waasland met een intercultureel luik: de figuur van de vos wordt geconfronteerd met andere tricksters, zoals Anansi de spin en de Turkse Nasreddin Hodja. Centraal staat ook de eigen inbreng van leerlingen in verband met wat hen vandaag de dag aanspreekt wat Reynaertthema's betreft.
Op nog een andere website, die van het Reynaertgenootschap (http://www.reynaertgenootschap.be/), wordt alles bijgehouden wat van ver en dichtbij met Reynaert te maken heeft.

Bron: Patrick De Rynck; De Morgen (www.demorgen.be); 2009-01-28