Kathedralenbouwers

Geplaatst op zondag 05 maart 2023 @ 16:23 , 630 keer bekeken

Een vlaag van natte hond wurmt zich door dikke blauwe wierookwolken in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. De penetrante geur van lijken in ontbinding vermengt zich met de parfumwalm van opgetutte kooplui. Aan een van de tientallen zijaltaren rinkelt voor de honderdste keer een bel. Orgelspel en klokkengelui overstemmen de kreet van een marktkramer bij het portaal. In het schemerduister, langs monumentale schilderijen en fluwelen gordijnen, turen heiligen naar de wirwar van kerkgangers. En wat te denken van de vrouwen die afgehakte vingers onder het altaar verstoppen?

Wendy Wauters schreef een waanzinnig intrigerend boek over de over­weldigende zestiende eeuw. Na De geuren van de kathedraal ruikt geen enkel kerkbezoek nog hetzelfde.

Een recensie van Jonas Roelens, in De Standaard van 21 januari 2023

Het type reiziger dat op vakantie geen enkel middeleeuws kerkje kan overslaan, zal volgend gedrag herkennen. Zodra kerkgangers een kerkgebouw binnen zijn, wordt wandelen schuifelen, praten wordt fluisteren. Eeuwenoude religieuze ruimtes dwingen verstild ­respect af, ook bij atheïsten. Uw hang naar ­sereniteit staat echter mijlenver af van het middeleeuwse kerkbezoek, dat een ronduit overprikkelende ervaring was. Belgerinkel, opflakkerend kaarslicht, marktkramers, ­wierookwalmen, bonte muurschilderingen, simultane misvieringen (tot wel honderd per dag), blaffende honden, pronkerige altaarstukken, stinkende pelgrims en bewegende christusbeelden vochten verwoed om de ­aandacht.

Die aanslag op de zintuigen wordt door Wendy Wauters subliem geïllustreerd aan de hand van de iconische Onze-Lieve-Vrouwe­kathedraal in Antwerpen, een gebouw dat in zijn huidige vorm totaal onherkenbaar zou zijn voor middeleeuwers. Vanaf de vijftiende eeuw was de kathedraal een doolhof van zij­altaren opgesteld tegen pilaren en afgesloten met gordijnen en hekken. Gestage bouwcampagnes en het constante verhuizen van altaren door gilden en broederschappen zorgden ervoor dat bezoekers vaak het overzicht ver­loren – de ‘verkeersborden’ in de kerk hadden hun nut. Pas op het einde van de zeventiende eeuw werd het interieur witgekalkt. Tijdens de neogotische wederopbouw na de Franse Revolutie werd de kathedraal als een gesamtkunstwerk met visuele eenheid beschouwd.

Geuren, klanken en aanrakingen bepalen in belangrijke mate ons gewone leven, maar door hun vergankelijke karakter hoor je er zelden over in historische studies

 Wendy Wauters doet veel meer dan het ­evoluerende interieur van de kathedraal beschrijven. De geuren van de kathedraal blijft allesbehalve bij het traditionele overzicht van de jaartallen waarin, bijvoorbeeld, de torenspits of het hoogkoor voltooid werd. Wauters kijkt door een antropologische bril naar wat mensen met het kerkgebouw deden, en wat het gebouw met de mensen deed. Haar boek beschrijft de belevingswereld van de middeleeuwse kerkganger. Een bonte stoet van vergeten praktijken passeert de revue: van het huren van een vaste zitplaats bij een favoriet altaar tot het rondrennen in de kerk om tijdens gelijklopende misvieringen zo vaak mogelijk de opgeheven hostie te kunnen zien – een vaak beoefende verjongingskuur. Van het ­gebruik van een altaar als vergaderplek tot een drankverbod tijdens de preek dat door herbergen omzeild werd door voordien sterke drank te ver­kopen, of misvieringen die als theaterstukken opgevat worden, inclusief katrollen en rekwisieten.
  

Verankering
 
Daarbij vervalt Wauters nooit in een toon die de spot drijft met hoe ‘raar’ de mensen toen waren. Veel van hun verzuchtingen blijken immers verrassend dicht bij die van ons te staan. Zo lijken de kapelaans die zich van de ene koordienst naar de andere haastten om zo vergoedingen op te strijken wel wat op cumulerende politici die alleen in het parlement verschijnen om op het stemknopje te drukken. Maar ook voorbij de anekdotiek raakt De geuren van de kathedraal soms een gevoelige snaar. Zestiende-eeuwse kerkelijke rituelen draaiden om lokale verankering, gemeenschapsgevoel, het behoud van een goede gezondheid, angst om wat er na de dood komt, rouw bij het verlies van dier­baren: emoties die we ook in een samenleving waarin de kerk nu een minder prominente positie inneemt, gemakkelijk herkennen.

Bovendien overstijgt het boek ruimschoots de context van die ene Antwerpse kathedraal en is het een wervelende beschrijving geworden van vluchtige, zintuiglijke ervaringen uit lang vervlogen tijden. Bij momenten voelt De geuren van de kathedraal aan als de wetenschappelijk verantwoorde variant van Het ­parfum, de roman van Patrick Süskind, waarin weelderige parfums en smerige geuren overvloedig beschreven worden. Zeker als Wauters de penetrante lijkgeur beschrijft wanneer ­graven in de kerk geopend werden om overledenen toe te voegen. Of de heilzame kruiden die tijdens processies rijk uitgestrooid werden uit angst dat stank ziek maakt. Het uitgangspunt van dit boek is niet enkel fascinerend, maar voegt bovendien ook heel wat toe aan onze kennis van het alledaagse leven in die tijd. Geuren, klanken en aanrakingen bepalen ook vandaag in belangrijke mate ons gewone leven, maar net door hun vergankelijke karakter hoor je er zelden over in historische studies. Vroegmoderne religiegeschiedenis hoeft zich duidelijk niet te beperken tot de Beeldenstorm en de reformatie. Al komen de lutherse sympathieën in zestiende-eeuws Antwerpen uiteraard ruim aan bod, zij het opnieuw vanuit die vernieuwende zintuiglijke invalshoek.

Dat kunsthistorica Wendy Wauters net die vluchtige ervaringen zo helder tot leven weet te brengen in deze rijke studie met indrukwekkende literatuurlijst, imponeert. Ook collega’s zijn onder de indruk, want het proefschrift waarop dit publieksboek gebaseerd is, werd in 2022 bekroond met de prestigieuze Mgr. Charles De Clercq-prijs voor Wauters’ bijdrage tot de religieuze geschiedenis van Vlaanderen. De geuren van de kathedraal toont aan hoe belangrijk en boeiend het is dat ­academici hun wetenschappelijke resultaten vertalen naar een breed publiek. Het type reiziger dat op vakantie geen enkel middeleeuws kerkje kan overslaan, heeft met dit boek een parel in handen om verveelde medereizigers te verbluffen en toch nog over die ene kerkdrempel te trekken.

Interviews met de auteur

• Podcastaflevering “Voorproevers”: https://www.vrt.be/vrtnu/podcasts/radio1/v/voorproevers/1/de-geuren-van-de-kathedraal/
• Radioprogramma “Interne Keuken”: https://radio1.be/lees/het-ruikt-hier-naar-kathedraal

Inhoudstafel

1. Levensgevaarlijke lucht
2. Stank van de dood 
3. Tot scha en schande 
4.  Schone processies, smerige pelgrims 
5.  Zaligmakende zielenroerselen 
6.  Een zoet geurende paradijstuin 
7.  Krijg de pest (opnieuw) 
8.  Uit het zicht 
9.  Verandering en verankering 
10.  De hoogste regionen 
11.  Gij zult luisteren 
12.   Zien is geloven 
13.   Ongeziene vertoning 
14.   Sprakeloos 
15.   In bedekte termen 
16.   Meer dan de som der delen 
17.   Paradijs op aarde 

Wendy Wauters
De geuren van de kathedraal
De overweldigende 16de eeuw in Antwerpen
320 bladz. uitg. Lannoo

Wendy Wauters is doctor in de kunstwetenschappen (KU Leuven) met een bekroond proefschrift over de belevingswereld van de middeleeuwse kerkganger. Na een carrière als art director in de reclamesector ging ze aan de slag als hoofd collectievorming non-fictie voor de Antwerpse bibliotheken. Ze is een veelgevraagd spreker en houdt ervan om de kleine verhalen van de 16de eeuw voor het voetlicht te brengen.