Geplaatst op zondag 14 mei 2023 @ 16:24 , 162 keer bekeken

1302 in het nieuw

Kantelpunt of fait divers? De impact van de beruchte Guldensporenslag wordt pas duidelijk wanneer we de mythe achterwege laten. Dat is ook wat historicus Rolf Falter probeert te doen in de nieuwe versie van zijn 1302. 

Jonas Roelens; De Standaard; 23 mei 2023

Maar weinig middeleeuwse gebeurtenissen verhitten vandaag nog zo sterk de gemoederen als de Guldensporenslag. De aftiteling van de (vooraf al) veelbesproken aflevering van de tv-serie Het verhaal van Vlaanderen over 1302 was nog niet afgelopen of daar ontspon zich al een opiniestukkenslag tussen academici en opiniemakers. 

Wellicht speelde die polemiek en de publicatie van de Vlaamse canon mee in de beslissing om het boek na twintig jaar in herwerkte vorm opnieuw op de markt te brengen. In 2001 schreef historicus Rolf Falter, samen met de intussen overleden Jan Frans Verbruggen, namelijk 1302. Opstand in Vlaanderen. Beide versies verschillen niet wezenlijk van elkaar, al verwerkte Falter in de nieuwe editie zo goed mogelijk recente inzichten uit het historisch onderzoek dat sinds de herdenking in 2002 natuurlijk niet is blijven stilstaan. 

Falter demythologiseert de Slag bij Kortrijk – de term Guldensporenslag kwam pas in de 16de eeuw in zwang – door die in een breder historisch perspectief te plaatsen. De slag is immers slechts een episode in de langdurige krachtmeting tussen de Franse koning en de graaf van Vlaanderen enerzijds, en de strijd om de macht in de Vlaamse steden anderzijds. De decennia voor 1302 vormen een kluwen van vetes, wisselende allianties en tegengestelde belangen. Iedereen loert naar iedereen en probeert van elkaar gebruik te maken om de eigen agenda te realiseren.

Familie 

Het verhaal van de ingewikkelde geschillen leest indrukwekkend. Er was het familieconflict tussen de graven van Vlaanderen, de Dampierres, en de graven van Henegouwen en Holland, de Avesnes. Er was de ongemakkelijke verhouding tussen de Franse vorst en de graaf van Vlaanderen, officieel de vazal van de koning maar dankzij de Vlaamse steden minstens even welvarend – en dat wrong. Dus maakte de Franse vorst gebruik van de sociale strijd in die rijke steden om de macht van de Dampierres te breken. Waarop zij banden smeedden met de Engelse vorst, die de Franse troon voor zichzelf opeiste. Maar die Franse en Engelse vorsten moesten ook met binnenlandse opstanden afrekenen. (William Wallace uit de historische miskleun Braveheart, iemand?) En ondertussen probeerde iedereen de paus voor zich te winnen en de tegenstander te laten excommuniceren. Na de verbluffende Vlaamse overwinning van 1302 volgden algauw nieuwe militaire confrontaties, waarbij de zege door elk van de strijdende kampen geclaimd werd en elk vredesverdrag meteen de basis vormde voor toekomstig conflict. 

Terloops nuanceert Falter een aantal clichés. Dé Vlamingen waren niet eensgezind tegen dé Fransen in 1302. Zo maakten de poorters van Brugge en Gent in voorafgaande jaren geregeld gebruik van de Franse vorst om hun graaf buitenspel te zetten en kozen bepaalde Vlaamse ridders de kant van het Franse leger in Kortrijk. En de beladen kreet ‘schild en vriend’ werd mogelijk effectief ter identificatie van Franse ridders gebruikt tijdens de Brugse Metten, maar de tactiek werd in 1282 ook al gebruikt tijdens de Siciliaanse Vespers, een soortgelijk bloedbad in Palermo. 

De uiteindelijke overwinning was minder het gevolg van modderige beken en geluk dan van uitstekende bewapening en organisatie. Maar het verhaal van de verzamelde gulden sporen wordt door slechts één chroniqueur decennia later nog vermeld.

Sociale strijd 

Toch blijft 1302 een mythische reputatie hebben. De slag was namelijk wel degelijk een belangrijk kantelpunt. Hoewel de interne strijd om de stedelijke macht veel minder aandacht krijgt in 1302 dan in Het verhaal van Vlaanderen, en Falter meer ruimte besteedt aan het dynastieke conflict, benadrukt de historicus toch het belang van de sociale strijd. Ook al kende Vlaanderen de hele 13de eeuw een traditie van stedelijke revoltes, toch was de Guldensporenslag geen fait divers in de evolutie van de toenmalige machtsverhoudingen. Dankzij de strijd tussen koning en graaf slaagde de middenklasse erin om de macht over de grote Vlaamse steden naar zich toe te trekken en de oude elite te omzeilen. Rebelse ambachtslieden (inclusief Pieter de Coninck, exclusief Jan Breydel) en stedelijke milities versloegen in Kortrijk een professioneel leger, wat de inspiratie bood voor tal van andere stedelijke revoltes buiten Vlaanderen. De slag zelf mag dan een van de zovele zijn in een aanslepend conflict, de dynamiek van opstandige middenstanders die voor meer sociale en politieke rechten opkwamen, maakt de decennia tussen circa 1280 en 1320 tot een unieke periode. 

Dit boek hoort zeker niet thuis in de traditionele histoire bataille – de beschrijving van de slag zelf neemt amper zes pagina’s in. Maar toch is Falter veel beter thuis in de krijgsgeschiedenis dan in de sociale conflicten in de middeleeuwse stad. Het grootste minpunt van dit boek is de beschrijving van het leven in die steden. Hoewel Gent en Brugge na Parijs de tweede en derde grootste stad ten noorden van de Alpen waren, lijkt het leven er in de 13de eeuw weggeplukt uit Monty Python and the Holy Grail, inclusief modderige straten, alomtegenwoordige tyfus en de zondagsmis als enige vorm van vertier.

Het pluspunt is dan weer de uitgebreide nabespreking waarin gereflecteerd wordt over de vraag of we de Slag bij Kortrijk nu als een sociaal, nationaal of taalconflict moeten beschouwen. Ook de bronnen worden kritisch belicht. Daaruit blijkt dat Hendrik Conscience niet de eerste was om de mythe over deze slag te instrumentaliseren. Al in 1302 zelf verschenen aan het Franse hof gezagsgetrouwe kronieken die het zware verlies van de Franse ridders moesten verklaren. Aan weerszijden blijken de kronieken niet vrij van fantasie en overdrijving. Wie niet genoeg heeft aan één verhaal van Vlaanderen komt in 1302. Het jaar van de mythe dus zeker aan zijn trekken. 

ROLF FALTER

1302. Het jaar van de mythe

Lannoo, 352 blz., 
€ 29,99