Kathedralenbouwers

Geplaatst op zondag 21 januari 2024 @ 11:43 , 102 keer bekeken

Hongersnoden, sociale revoltes en militaire conflicten: de veertiende eeuw leent zich vlot tot een spannend verhaal. Vlaanderens waanzinnigste eeuw illustreert het spanningsveld voor de huidige generatie historici, namelijk tussen speculatie en fantasie. 

Recensie door Jonas Roelens in De Standaard van 20 januari 2024.

Vlaanderens waanzinnigste eeuw ontleent zijn titel aan de everseller De waanzinnige veertiende eeuw. Een turf van meer dan 700 bladzijden die de Amerikaanse historica Barbara Tuchman in 1978 schreef en nog altijd vlot te vinden is. Via de levensloop van de Picardische edelman Engelram VII van Coucy komen de belangrijkste gebeurtenissen uit de veertiende eeuw aan bod: van de Honderdjarige Oorlog tussen Frankrijk en Engeland tot de vele pestdoden, het Westers Schisma en de Guldensporenslag. 

Joren Vermeersch citeert zowel de grote Vlaamse mediëvisten als nagelnieuw academisch onderzoek. Daarmee onderscheidt hij zich in positieve zin van heel wat andere auteurs, maar toch wringt er wat

Dezelfde thema’s passeren onvermijdelijk ook in Vermeersch’ relaas. De focus lig wel sterker op het graafschap Vlaanderen, met occasionele uitstapjes naar het Brabantse Antwerpen. Uitgebreide aandacht is er uiteraard voor de bloei van de lakenindustrie, en de pracht en praal van de Vlaamse steden, voor de aanleiding en nasleep van het militaire conflict op de Groeningekouter in 1302, maar ook voor de bij het brede publiek veel minder bekende hongersnood van 1315-1317 of de Gentse Opstand, die Vermeersch de “Vlaamse Burgeroorlog” noemt. Tussen 1379 en 1385 ontspoorde een economisch dispuut tussen Gent en Brugge over een nieuw aan te leggen kanaal tot een jarenlang gewelddadig conflict tussen de Arteveldestad aan de ene en aan de andere kant de Vlaamse graaf, de Franse koning en andere Vlaamse steden. 

De kleine man

Vermeersch heeft zich duidelijk grondig ingelezen en citeert zowel de grote Vlaamse mediëvisten van de negentiende en twintigste eeuw als nagelnieuw academisch onderzoek. Daarmee onderscheidt hij zich in positieve zin van heel wat andere auteurs, maar toch wringt er wat. Hoewel dit boek onder non-fictie geplaatst wordt, hebben hele hoofdstukken meer weg van een historische roman. 

Het uitgangspunt is om de veertiende eeuw te bekijken door de ogen van ‘de kleine man’. Vermeersch heeft in de archieven de namen van authentieke wevers, vissers en huisvrouwen opgezocht, maar beschrijft bladzijdelang hun gedachten of legt hun dialogen in de mond die onmogelijk te staven vallen. Als je zo te werk gaat, doe je niet aan geschiedschrijving maar “creëer je personages”, om de woorden van de auteur zelf te gebruiken. Dat zou op zich geen probleem zijn als duidelijker wordt aangegeven wanneer een citaat aan een kroniek of ambtelijke bron is ontleend en waar Vermeersch zijn verbeelding de vrije loop laat. Nu verkeer je daarover meestal in twijfel. Dikwijls is dat problematisch: was de Antwerpse stadsklerk Jan van Boendaele werkelijk een antisemiet? Was de Ieperse lijkenruimer Willem de Clockeludere echt zo’n cynische klootzak die zich in de handen wreef wanneer hij weer een dode kon begraven? Het zou zomaar kunnen, maar je komt niet te weten of dit feiten zijn of dichterlijke vrijheid. 

De romancier in Vermeersch leeft zich duidelijk uit in het schrijven van dialogen, maar een Ken Follett (Pilaren van de aarde) of Jeroen Olyslaegers (Wildevrouw) is hij niet. De tekening van de personages is soms werkelijk tenenkrommend. De Brugse herbergier Robrecht van der Beurze kan geen zin uitspreken zonder de Vlaamse graaf een oude gek te noemen. Of de Italiaanse dichter Petrarca die dramatisch met meubilair gooit bij het vernemen van een overlijden. Vermeersch benadrukt ook graag het primitieve karakter van zijn middeleeuwse personages: vrouwen zijn bevallig en krijgen muilperen, arbeiders zijn “vechtjassen” die pas voelen dat ze leven wanneer ze iemand doden. 

Vlaamse natie

Hoewel het boek wordt aangeprezen wegens de “wervelende romanstijl” is Vlaanderens waanzinnigste eeuw net op z’n best wanneer die achterwege blijft. Wanneer de historicus Vermeersch bijvoorbeeld helder uiteenzet hoe de Franse vorst Filips IV zowel de Engelse koning Edward I als paus Bonifatius VIII en de Orde van de Tempeliers volledig buitenspel zet. Helaas zitten de meest verrassende weetjes of bedenkingen vaak verstopt in de voetnoten. Het is ook enkel daar dat Vermeersch toegeeft dat kronieken, waarop dit boek zwaar steunt, geen neutrale bronnen zijn maar geschreven werden met een bepaald politiek doel. 

Academici zullen ongetwijfeld wijzen op kleine fouten. Zo is de mythe dat middeleeuwse kinderen door de hoge kindersterfte apathisch en liefdeloos opgevoed werden al decennia weerlegd, was het driestandensysteem een stuk minder statisch dan hier voorgesteld wordt, duiken de befaamde gulden sporen op in slechts één kroniek, die decennia na de slag verscheen, en klinkt de bewering dat de Guldensporenslag resulteerde in een “vereende Vlaamse natie” nogal wankel. Maar in een bijzonder vlot lezend boek dat op een inzichtelijke manier zoveel diverse thema’s moeiteloos met elkaar verbindt, valt dat te vergeven. 

Vlaanderens waanzinnigste eeuw illustreert het spanningsveld waarbinnen de huidige generatie historici opereert: moeten ze in de postmoderne traditie mythes deconstrueren of mogen ze ook verhalen vertellen? En waar ligt de grens dan tussen speculatie en fantasie? Professionele historici hebben daar ongetwijfeld andere meningen over dan Vermeersch. De kans is echter groot dat het dit boek net zo vergaat als Barbara Tuchmans “waanzinnige veertiende eeuw”. Dat kreeg destijds ook heel wat kritiek vanuit academische kringen, vanwege de tunnelvisie die ze ontwikkelde en het feit dat ze vooral op vertalingen van bronnen steunde. Maar een everseller werd het dus wel.

JOREN VERMEERSCH
Vlaanderens waanzinnigste eeuw, 1297-1385 
Borgerhoff & Lamberigts, 599 blz., € 39,99