Historische Gruuthuse-handschrift in Nederlandse handen
Geplaatst op zaterdag 17 februari 2007 @ 12:23 , 1241 keer bekeken
Lodewijk van Gruuthuse
Onbekende meester
De Koninklijke Bibliotheek (KB) van het Nederlandse Den Haag heeft het Gruuthuse-handschrift gekocht. Dat is een middeleeuws handschrift (14e eeuw) met gedichten, liederen en gebeden. Het handschrift bevat onder meer het bekende Egidius-lied.
Volgens de bibliotheek in Den Haag gaat het om "één van de belangrijkste bronnen voor de Nederlandse cultuurgeschiedenis van de middeleeuwen". Het geschrift kan volgens de KB "de musical der middeleeuwen" worden genoemd. Het handschrift is vernoemd naar de eerdere eigenaar, de 15de eeuwse verzamelaar Lodewijk Gruuthuse. Het is het laatste topstuk van de middeleeuwse cultuur dat nog in particuliere handen was, aldus de KB.
De jongste aankoop bevat onder meer het bekende middeleeuwse Egidius-lied, dat begint met de woorden "Egidius waer bestu bleven". Het lied gaat over het verdriet van een man om zijn overleden vriend. Bij een groot deel van de liederen in het handschrift staan ook noten, waardoor het handschrift ook van groot musicologisch belang is.
Het Gruuthuse-handschrift was in 1992 voor het laatst in een tentoonstelling te zien. Het is vanaf 1 maart integraal op de website van de bibliotheek te zien, samen met een inleiding en een transcriptie van de tekst. Daarnaast is het handschrift de komende maanden te zien als onderdeel van de permanente tentoonstelling van topstukken van de KB. In de loop van 2008 verschijnt een wetenschappelijke editie van het handschrift van het Huygens Instituut.
De KB heeft naar eigen zeggen al een indrukwekkende collectie handschriften uit de middeleeuwen met onder andere de Lancelotcompilatie, de Beatrijs en werken van Jacob van Maerlant. "Met het Gruuthuse-handschrift wordt aan deze collectie een manuscript van uitzonderlijke cultuurhistorische, literaire en musicologische waarde toegevoegd", aldus de bibliotheek.
Inhoud
In het hart van het Gruuthuse-handschrift, tussen een zevental berijmde gebeden (deel I) en een deel met achttien gedichten (deel III), bevindt zich een bijzondere verzameling van bijna 150 liederen (deel II). Op een paar na zijn het allemaal wereldlijke liederen, voor het grootste deel liefdesliederen. Dit liedboek, waarin bij elke tekst een melodie is genoteerd, kent in onze cultuurgeschiedenis zijn weerga niet: het is, kort en goed, de grootste en de oudste collectie met dit genre uit de middeleeuwse Lage Landen.
Liederen
De liederen uit het Gruuthuse-handschrift zijn voor het grootste deel liefdesliederen. Maar ook zijn er die gaan over geldgebrek, over drinken, zingen en musiceren. Vaak spreekt uit deze liedjes tegelijkertijd ook een grote verering van Maria, de Moeder van God. Iets wat ook zichtbaar is in de gebeden uit het eerste deel waar het "Salve Regina" en het "Ave Maria" gevonden worden. In de liefdesliederen komen alle schakeringen van de liefde voor: de adoratie, de liefdesmijmering, het verlangen, de hoop, het smeken om wederliefde, enzovoort. Bijna alle liederen zijn geschreven vanuit het perspectief van de man, de minnaar. Soms is in het lied de naam van de aanbedene verstopt in de eerste letters van de versregels, in een acrostichon. Zo kunnen we in lied 2 de naam "Mergriete" lezen.
Muziek
Boven elk lied is in zogenaamde "streepjesnotatie" de melodie genoteerd waarop het gezongen werd. Hierdoor is het Gruuthuse-handschrift voor musicologen buitengewoon belangrijk. Het is alleen niet zo eenvoudig om de tekst van het lied en de melodie bij elkaar te brengen. De noten staan niet boven de tekst, zoals we nu gewend zijn. Het vergt veel musicologisch vernuft om een zingbaar lied te krijgen. De liederen moeten echt gereconstrueerd worden. Musicologe Ike de Loos heeft een aantal reconstructies gemaakt die op de website door het ensemble Fala Música ten gehore gebracht worden (zie websites hieronder). Eén ervan kunt u alvast beluisteren. Lied 42: So wie bi nachte gherne vliecht.
Beroemde liederen uit het Gruuthuse-handschrift als "Egidius, waar bestu bleven", "Alouette" en het "Kerelslied" zijn eerder al door verschillende andere ensembles uitgevoerd. Van het Paul Rans Ensemble en van Camerata Trajectina zijn ook enkele liederen op de komende website te beluisteren. Marijke Ferguson bracht in 1977 met Studio Laren een LP uit met liedjes uit het Gruuthuse-handschrift. Hun versie van het Egidiuslied is hier te horen.
De dichters
Door middel van een acrostichon maakt één dichter zich tweemaal bekend. Jan van Hulst doet dat aan het einde van zijn bewerking van het "Salve Regina" en bij een gebed uit het derde deel. Aan een tweede dichter, Jan Moritoen, kan ook een gedicht uit het derde deel worden toegeschreven. Van deze Moritoen zijn geen andere dichterlijke of culturele activiteiten uit historische bronnen bekend. We weten dat hij tot het gilde van de lamwerkers, bontverwerkende anbachtslieden, behoorde en op latere leeftijd zitting had in het stadsbestuur van Brugge. Over Jan van Hulst als dichter weten we meer. Hij zou wel eens de stichter kunnen zijn geweest van de eerste rederijkerskamer van Brugge. In oude rekeningen van de stad wordt Jan van Hulst betaald voor optredens voor Filips de Stoute en Margaretha van Male en haar zoon Jan zonder Vrees.
Wetenschappelijk onderzoek
Het Gruuthuse-handschrift is een uniek document dat nog lang niet al zijn geheimen heeft prijsgegeven. Onbekend is nog wie het handschrift heeft laten schrijven en met welk doel dat is gebeurd. De grote zekerheid waarmee prof. Heeroma in de inleiding op zijn uitgave van het liedboek (1966) sprak over het levenswerk van één dichter: Jan Moritoen, ondervond indertijd grote kritiek. Moderne onderzoekers (Van Oostrom, Willaert, Brinkman) zijn er intussen wel van overtuigd dat het handschrift een grote samenhang vertoont. De toeschrijving van het liedboek aan Moritoen blijft echter onbewezen.
Een aantal liederen en gedichten kan in verband gebracht worden met Brugge: er is een gebed bij een pelgrimstocht vanuit Brugge naar Onze Lieve Vrouwe van Hulsterloo.
Zie ook http://www.huygensinstituut.knaw.nl/gruuthuse.
Er is een gebed uit 1407 waarin een maquette van nieuwgebouwde stadspoorten een rol speelt en in de liederen is sprake van een Brugs gezelschap van vrienden. Maar veel is nog onzeker. Verder onderzoek zal meer opleveren, zeker nu het handschrift via moderne digitale middelen beschikbaar is.
Deze tekst is ontleend aan de inleiding van Herman Brinkman en Ike de Loos (Huygens Instituut, Den Haag) op de op 1 maart 2007 te presenteren website.
Websites
Het Egidius-lied staat met muzieknoten in het Gruuthuse-handschrift.
EGIDIUS WAER BESTU BLEVEN
Egidius, waer bestu bleven ?
EGIDIUS WAAR BEN JE GEBLEVEN
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doot, du liets mi tleven.
Dat was gheselscap goet ende fijn,
Het sceen teen moeste ghestorven sijn.
Nu bestu in den troon verheven
Claerre dan der zonnen scijn,
Alle vruecht es di ghegheven.
Egidius, waer bestu bleven ?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors de doot, du liets mi tleven.
Nu bidt vor mi: ic moet nog sneven
Ende in de weerelt liden pijn.
Verware mijn stede di beneven:
Ic moet noch zinghen een liedekijn.
Nochtan moet emmer ghestorven sijn.
Egidius, waer bestu bleven ?
Mi lanct na di, gheselle mijn.
Du coors die doot, du liets mi tleven.Egidius, waar ben je gebleven?
Ik mis je, mijn vriend.
Je koos de dood, je liet mij 't leven.
De vriendschap was goed en fijn,
maar de dood moest bij jou zijn.
Nu ben jij op de troon verheven
omstraald door zonneschijn.
Alle vreugde is jou gegeven.
Egidius, waar ben je gebleven?
Ik mis je, mijn vriend.
Je koos de dood, je liet mij 't leven.
Bid nu voor mij: ik moet nog sneven
in de wereld met zijn pijn.
Bewaar een plaats om bij jou te zijn:
ik moet hier nog zingen een koraal,
maar sterven moeten we allemaal.
Egidius, waar ben je gebleven?
Ik mis je, mijn vriend.
Je koos de dood, je liet mij 't leven.
Bronnen: zie "Websites" hierboven en De Morgen (http://www.demorgen.be)
Gruuthuse-manuscript in Nederlandse handen
Het Gruuthuse-manuscript is voortaan in Nederlandse handen. De eigenaars, de familie Van Caloen, uit Koolkerke in de omgeving van Brugge, verkochten het middeleeuwse handschrift aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag; voor hoeveel is niet geweten. Het Gruuthuse manuscript stamt uit de tweede helft van de 14e eeuw en bevat hoogwaardige lyriek ingedeeld in 147 liederen en 22 gedichten waarvan het bekendste ongetwijfeld "Egidius, waer bestu bleven" is. Op 1 maart zal het middeleeuwse perkamenten topstuk volledig gedigitaliseerd zijn en wordt het voor het eerst voor iedereen toegankelijk.
Welkom bij Clubs!
Kijk gerust verder op deze club en doe mee.
Of maak zelf een Clubs account aan:
Aanbevelingen door leden:
bernard-de-clairvaux
Een geweldige community over de middeleeuwen in al haar facetten. Boeken, tentoonstellingen, steden en discussies met diepgang en humor. Een Vlaams-Nederlandse samenwerking van historisch niveau!