Kathedralenbouwers

Een onderzoekscampagne in elf Europese musea zet een schat aan informatie online over de schilderijen van Jan Van Eyck. ‘Je raakt nu veel dichter bij dit oeuvre dan de koord in de museumzaal doorgaans toelaat.’ 
 

Een team van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) werkt in Gent aan de restauratie van het Lam Gods, een monnikenwerk dat meer dan tien jaar in beslag zal nemen. Zeventig procent van de verflagen zit verborgen onder overschilderingen en vernis. Na de restauratie zal er een andere Van Eyck opduiken dan degene die we al kennen en bewonderen. Nieuwe vragen borrelen op, over het creatieve proces en de weergaloze techniek van de kunstenaar.
 
Logisch dus dat in de marge van de restauratie nieuw kunsthistorisch onderzoek op gang komt. Ook hier komt de voorzet van het KIK. Closer to Van Eyck, de toonaangevende website over de restauratie van het Lam Gods, is voortaan uitgebreid met macrofoto’s en wetenschappelijk beeldmateriaal van meer dan twintig schilderijen van de kunstenaar. In een tweede fase volgen de ‘eyckiaanse’ werken, toegeschreven aan Van Eyck of zijn atelier.
   
Terug naar het object
 
Aan de campagne werkten elf Europese musea mee, met de Musea Brugge als trekker. Het Groeningemuseum haalde zelfs zijn topwerk, Madonna met kanunnik van der Paele, een maand uit collectie om het onder de scanner te leggen. Het resultaat is straf. ‘Graag willen we dit verhaal ook herhalen voor onze Memling-verzameling’, zegt directeur Till-Holger Borchert.
 
Nieuw laboratoriumonderzoek was nodig voor een frisse blik op Van Eyck, zegt Bart Fransen, hoofd van het Studiecentrum Vlaamse Primitieven in het KIK. ‘Het technisch beeldmateriaal waar we voordien over beschikten, was niet altijd even hoogwaardig. Het verschilde van museum tot museum. Veel grote bevindingen over het werk zijn zelfs nog gebaseerd op zwart-witfotografie. Het nieuwste onderzoek leert ons: vergeet de literatuur en keer terug naar het object. Voor het eerst is dit oeuvre in kaart gebracht volgens een gestandaardiseerde procedure, met macrofoto’s, infrarood- en röntgenbeelden.’
 
Om de 16.000 foto’s te verzamelen, in totaal 150.000 gigabyte aan gegevens, legde het team tussen 2014 en 2016 meer dan 10.000 kilometer af. Het reisde van Madrid tot Berlijn en het Roemeense Sibiu, waar het portret van De man met de blauwe kaproen bewaard wordt.
 
Dat alle grote musea meestapten in dit Verona-project (‘Van Eyck research in open access’) ligt aan dat laatste deel van de naam: de beeldschat is online vrij toegankelijk. Er wordt documentatie vrijgegeven die voordien enkel beschikbaar was voor een geprivilegieerd clubje van restaurateurs en publicisten. ‘Voor de liefhebbers levert dit uren kijkplezier op waar je anders half Europa voor moet afreizen’, zeg Bart Fransen.
   
Kathedraal in opbouw
 
Anders dan bij Jeroen Bosch draaide het onderzoek niet om toeschrijvingen of het opstellen van conditierapporten. Bart Fransen: ‘De negen werken die Van Eyck signeerde en dateerde, zijn in prima conditie. De Madonna met kanselier Nicolas Rolin, in het Louvre, zit weliswaar onder vergeeld vernis. Maar de discussie of je het patina van de tijd zijn gang moet laten gaan, is nog altijd niet uitgeklaard.’
 
De macrofoto’s laten toe om werken in split screen te vergelijken. Is de Heilige Barbara uit Antwerpen echt het oudste onvoltooide paneel in de schilderkunst van de Nederlanden? Van Eyck signeerde het, bovendien toont vergelijkingsmateriaal uit Berlijn aan dat hij altijd al gedetailleerd de architectuur in zijn ondertekeningen weergaf.
 
Bart Fransen: ‘Heilige Barbara stelt een kathedraal in opbouw voor, dus presenteert Van Eyck het ons als een werk in opbouw. Op een geraffineerde manier speelde hij met verschillende graden van afwerking. Wat dit fotografieproject duidelijk laat zien, is de technische expertise en finesse van de kunstenaar.’
 
Van Eyck was een meester in het wekken van illusies, zegt Fransen. ‘Wat zou hij ervan gedacht hebben dat men zijn landschappen screende om er de Mont Blanc in te ontdekken? In zijn realisme tastte hij ook de grenzen af van zijn materiaal. Zo krijg je nu te zien dat de Parijse diptiek – uit zijn atelier of misschien van een navolger – in gesloten vorm is opgevat als een boek. Tot in de kleinste details. Ook de originele lijsten zijn bij Van Eyck belangrijk. Vaak zijn er kunstige trompe l’oeil-effecten in verwerkt.’

Het nieuwe beeldmateriaal is te vinden op de site ‘Closer to Van Eyck’ onder ‘Further works by Jan van Eyck’. 
 

Bron: Geert Van Der Speeten, De Standaard, 12 januari 2018.