Kathedralenbouwers

Hoe het christelijke Europa – omringd door islamitische beschavingen, ontoegankelijke woestijnen en het eindeloze blauw van de zee – aan de grond raakte door de pest, invasies en hongersnoden. 

Is het mogelijk dat een vlinder in China die even met zijn vleugels fladdert, veroorzaakt dat duizenden kilometers verderop, in het verre Europa, een zware storm opsteekt, die duizend jaar aanhoudt? Sinds het begin van de twintigste eeuw hebben wetenschappers zich beziggehouden met het idee 

»Van oerknal tot nu - Christopher Lloyd

Deze tekst is afkomstig uit het boek Van oerknal tot nu van Christopher Lloyd dat onlangs bij uitgeverij Nieuw Amsterdam verscheen

– chaostheorie geheten – dat een zo te zien minieme verandering in een deel van de wereld de aanzet kan geven tot een reeks ingrijpende gebeurtenissen die een ander deel ernstig of zelfs voorgoed ontwrichten. 

Iets dergelijks lijkt het middeleeuwse Europa te zijn overkomen, ongeveer vanaf de tijd dat het onstuimig gegroeide Romeinse Rijk zijn ondergang tegemoet ging. Een militaire overwinning die de Chinese Hàn-dynastie omstreeks 100 na Chr. behaalde op de Xiongnu, een Mongoolse stam in het noorden, kon best eens die vlinder zijn geweest. 

Er is weinig bekend over wat er in de jaren daarna gebeurd is met deze nomadische ruiters, die door de Hàn-troepen naar het westen werden gedreven. Wat we wel weten is dat in de vierde eeuw een leger van Chinees-uitziende krijgers bij de noordelijke oevers van de Zwarte Zee aankwam. In de bodem van die oevers hebben archeologen grote kookpotten gevonden die precies leken op potten van de Xiongnu-stammen in West-China. Te oordelen naar berichten van Byzantijnse schrijvers zag de beroemde aanvoerder van dit leger, Attila, er oosters uit: hij was ‘kort van gestalte, met een brede borst en een groot hoofd; hij had kleine ogen, een dunne, hier en daar grijze baard, een platte neus en een donkere teint, die zijn herkomst verried’. 

De Hunnen, zoals Attila en de zijnen werden genoemd, drongen in de vierde eeuw na Chr. Europa binnen. Het waren verwoede krijgers met geduchte wapens. Hun kleine bogen, licht van gewicht en dus ideaal voor gebruik te paard, waren legendarisch vanwege hun vuurkracht en bereik. Het geheim zat hem in het gebruikte materiaal, dat de bogen maximaal veerkrachtig maakte: de stevige, maar buigzame hoorns van karbouwen, dieren die op de rijstvelden in het Verre Oosten ploegen voorttrokken. 

In 406 na Chr. was het vlindereffect gaan uitlopen op de tumultueuze verhuizing en verdrijving van allerlei volksgroepen. Boogschutters van de Hunnen hadden de Gotische stammen al verjaagd die ten noorden van de Zwarte Zee leefden. Op hun beurt rukten de Goten op naar het westen en vernietigden het Romeinse leger in de slag bij Adrianopolis (378 na Chr.). Daarmee gaven ze, volgens sommige historici, de stoot tot de definitieve ineenstorting van het West-Romeinse Rijk. 

Op 31 december 406 trok een stroom krijgers van een vervaarlijk verbond van Germaanse en Aziatische stammen over de bevroren Rijn bij Mainz, West-Europa in. De Hunnen bereikten zelfs Orléans in Frankrijk (in 451) en Ravenna in Italië. De Visigoten of West-Goten uit Oost-Duitsland vlogen de Romeinen in hun eigen hoofdstad naar de keel: in 410 plunderden ze Rome, waarna ze een rijk vestigden in Zuid-Frankrijk en Spanje. Daarna kwamen de Vandalen, die in hoog tempo Spanje van noord naar zuid doorkruisten, overstaken naar Noord-Afrika en optrokken naar Carthago, waar ze een vloot bouwden. Ze voeren de Middellandse Zee op en voerden invasies uit op Sicilië, Sardinië, Corsica en Malta, voordat ook zij, in 455, op rooftocht naar Rome gingen en daar verwoestend huishielden. 

Voor het in ellende gedompelde Europa betekende dit alles geen tijdelijke tegenslag. Zeker, de Byzantijnse keizer Justinianus I, die van 527 tot 565 na Chr. regeerde vanuit de nieuwe ‘Romeinse’ hoofdstad Constantinopel, deed zijn uiterste best om gezag en orde te herstellen en de uiteengevallen stukken van het Romeinse Rijk te lijmen. Hij stuurde legers en generaals heel Europa door – naar Spanje, Italië en ook naar Noord-Afrika – om gebieden terug te vorderen die de nomadische ruiters hadden veroverd. Intussen moest hij in het oosten het hoofd bieden aan de geregeld oplevende agressie van de Perzen, sinds eeuwen vijanden van het Romeinse Rijk. Justinianus boekte gedeeltelijk succes. Hij hervormde het juridische systeem van het rijk, verjoeg de Vandalen uit Noord-Afrika en in 522 versloegen zijn troepen bij Ravenna een andere Germaanse stam, de Ostrogoten of Oost-Goten. 

Clovis I, koning der Franken - François-Louis Dejuinne, 1835

Lang duurde het succes niet. Drie jaar na de dood van Justinianus kwam vanuit het noorden een nieuwe golf invallers aanzetten: de Longobarden of Lombarden, die zich vanuit het Oostzeegebied in Duitsland hadden gevestigd, bij de Donau. In 561 hadden ze zich als heersers in Italië weten te nestelen, waar ze zich meer dan tweehonderd jaar handhaafden. Gebieden die Justinianus in Afrika en Spanje had herwonnen, werden uiteindelijk onder de voet gelopen door de krijgers van Mohammed, die in 732 heel Spanje en half Frankrijk hadden veroverd. Ze hadden ook de rest van West-Europa kunnen bezetten, als het Frankische stamhoofd Karel Martel hun opmars niet had gestuit (zie pagina 278). De Franken hadden zich al vroeg tot het katholieke christendom bekeerd dankzij hun koning Clovis I (overleden 511 na Chr.), die politiek beschermheer van de paus werd. Veel moderne geleerden zien in hem de stichter van Frankrijk. 

Het vroegchristelijke Europa werd maar net voor een totale ramp behoed, toen Constantinopel, de nieuwe keizerlijke hoofdstad, ternauwernood aan een verovering door islamitische troepen ontkwam. In 718 zag de stad meer dan 80.000 moslimstrijders en een vloot van ongeveer 1800 schepen op zich afkomen. Alleen doordat de natuur ingreep, mislukte het beleg. De winter van 717–718 was zo koud – de koudste sinds mensenheugenis – dat de hongerige moslimstrijdkrachten volgens een kroniekschrijver uit dietijd afschuwelijke ontberingen leden en zelfs hun toevlucht moesten nemen tot kannibalisme:

Hongersnood, ziekten en de kou redden het grote Constantinopel en voorkwamen dat Europa overspoeld werd door een vloedgolf van islamieten, bezield door de veroveringsdrang die de leer van Mohammed had ontketend. Het was, zoals sommige historici zeggen, een moment van ‘macrohistorisch’ belang. 

Keizer Justianus I (ca. 482-565)

In de loop van een paar eeuwen was het machtige Romeinse Rijk te gronde gegaan. De bevolking van Europa begon in omvang sterk te slinken: van 27,5 miljoen in 500 na Chr. tot nog maar 18 miljoen anderhalve eeuw later. 

Wat de toestand nog verergerde, was de builenpest, die hevig huishield in Europa. De ziekte begon in 541–542 het Romeinse Rijk te teisteren, wat het Justinianus extra moeilijk maakte zijn keizerlijke macht te handhaven en te herstellen. In Constantinopel, waar naar schatting vijfduizend mensen per dag stierven, eiste de pest het leven van misschien wel veertig procent van de totale bevolking. Ze verbreidde zich naar een groot deel van Europa en brak in de volgende drie eeuwen geregeld opnieuw uit. Alles bij elkaar zouden er maar liefst 25 miljoen mensen aan gestorven zijn. Akkers raakten verlaten, her en der kwamen weer bossen op en de economie holde achteruit. Afgezien van het hofleven in sommige gebieden was het menselijk bestaan in Europa tussen 350 en 750 na Chr. buitengewoon ellendig, volstrekt barbaars en doorgaans nogal kort van duur. 

Zondebokken waren niet moeilijk te vinden. Ze varieerden van Attila de Hun, die de stoot gaf tot de Germaanse invasies, tot Jezus Christus, de zoon van God, die beloofd had de mensheid te redden, maar zich intussen bedacht leek te hebben. Een van de populairste stromingen van deze tijd was een variant van het christendom die arianisme heette. De arianen zetten Christus fijntjes terug in rang met de bewering dat zelfs hij niet de gelijke van de almachtige God kon zijn, en dat de katholieke idee van de Heilige Drieeenheid dus op een misvatting berustte.

Bron: Historiek.net