Kathedralenbouwers

Wat een verhalen. Maar wie de schildering werkelijk wil leren begrijpen, zal zich toch niet vast moeten bijten in romans en andere speculatieve bronnen, maar zich moeten verdiepen in Da Vinci zelf, de tijd waarin hij leefde, de sociale context in de stad waarin hij dit fresco tot stand liet komen. We moeten achterhalen hoe Da Vinci in aanraking kwam met dat wonderlijke Bijbelverhaal en begrijpen hoe zijn relatie met de kerk was. Ross King, schrijver van ‘De hemel van de paus. Michelangelo en de Sixtijnse kapel‘ en ‘De koepel van Brunelleschi‘ begrijpt dat als geen ander. Om een kunstwerk te begrijpen, moeten we de kunstenaar doorgronden. In zijn nieuwste boek laat hij dat motto vol enthousiasme los op de vader van de bijna onmogelijk te begrijpen kunstwerken uit de vijftiende eeuw: Leonardo da Vinci. Het boek vormt daarmee een uniek en nauwkeurig kijkje in het leven van een genie in roerige tijden.

King begint waar verhalen het beste kunnen beginnen: bij het begin. Hij haalt er aantekeningen en schetsen van Da Vinci zelf bij om uit te leggen hoe hij tot dit wereldberoemde fresco kwam. King vertelt over de sersaccenti delle pancacce die overal in Florence te vinden waren: mannen van allerlei rangen en standen die midden op straat met elkaar in discussie gingen of gewoon zaten te kletsen. Da Vinci moet deze mannen – en dan vooral hun bewegingen tijdens het praten – fascinerend hebben gevonden. Er zijn flink wat schetsen teruggevonden waarmee hij de mannen en hun armgebaren of hun houding vereeuwigde. En mogelijk inspireerden deze mannen hem ook tijdens het schilderen van Het Laatste Avondmaal. King wijst in zijn boek op aantekeningen van Da Vinci die beschrijven hoe verschillende tafelgenoten op één spreker reageerde. Hoewel niet bewezen kan worden dat Da Vinci zich echt door deze gebeurtenis liet inspireren, wordt wel duidelijk dat hij oog voor detail had en alledaagse waarnemingen ongetwijfeld in zijn afbeeldingen van gebeurtenissen die honderden jaren eerder plaatsvonden, verwerkte.

    

    

Tegelijkertijd verloor Da Vinci het verhaal waar zijn schildering over ging geen moment uit het oog. Zodra hij de opdracht kreeg om het laatste avondmaal op de muur van het klooster Santa Maria Delle Grazie te vereeuwigen, kocht hij een Bijbel. Dat wil niet zeggen dat hij alles in dat boek klakkeloos voor waar aannam. Uit zijn aantekeningen blijkt wel dat hij vaak vragen stelde bij wat hij las. Toch moeten we Da Vinci niet afschilderen als een felle tegenstander van de kerk, merkt King op. Hoewel hij tegen de zin van de kerk in anatomische studies uitvoerde voor zijn kunstwerken, lijkt zijn geloof door die studies niet te verzwakken. Sterker nog: het onderzoek zou zijn geloof versterkt hebben. Hij beschrijft het lichaam in zijn aantekeningen als ‘wonderbaarlijk instrument ontworpen door de voortreffelijke meester’. Toch had Da Vinci ook zijn twijfels bij bepaalde kerkelijke instanties. Zo zou hij zich geërgerd hebben aan – wat hij bestempelt als – hypocriet gedrag van kloosterlingen.

   

Maar King beperkt zijn verhaal over Da Vinci’s schildering en leven niet tot gebeurtenissen omtrent Da Vinci zelf. Hij haalt er ook de politieke en sociale omstandigheden bij. De contacten die Da Vinci had met zijn opdrachtgevers, de Franse koning Karel VIII die in 1495 (rond die tijd begon Da Vinci aan het fresco te werken) Napels binnenviel en de stad veroverde, de Heilige Liga die moest voorkomen dat de Turken de Christelijke wereld binnen zouden vallen, enzovoort. In hoeverre die omstandigheden invloed uitoefenden op het werk van Da Vinci is lang niet altijd duidelijk, maar de context helpt ons wel een beter beeld te krijgen van hoe de wereld van Da Vinci eruitzag en hoe die zijn werk beïnvloed zou kunnen hebben.

   

Natuurlijk kan King in zijn boek ook niet om de Da Vinci Code heen. Klopt het dat Da Vinci Johannes aan de avondmaaltafel verving door Maria Magdalena? En was Da Vinci werkelijk lid van de Priorij van Sion? Dat laatste kan King heel gemakkelijk ontkrachten. De Priorij van Sion is een verzinsel, een hersenspinsel uit de twintigste eeuw van een man genaamd Pierre Plantard. En daarmee wordt al een belangrijk onderdeel van de theorie die in de Da Vinci Code wordt opgeworpen ontkracht: de Priorij van Sion, in het leven geroepen om de nakomelingen die Jezus samen met Maria Magdalena op de wereld zette, te beschermen, is een verzinsel en Da Vinci behoorde er dan ook niet toe. Maar kon Da Vinci desalniettemin er voor gekozen hebben om Johannes weg te laten en te vervangen door Maria Magdalena? King trekt dat sterk in twijfel. Hij moet erkennen dat Johannes er misschien wat vrouwelijk uitziet, maar wijst er tegelijkertijd op dat Da Vinci het geweldig vond om duidelijke aanwijzingen omtrent het geslacht van de mensen die hij afbeeldde, weg te laten. Een mooi voorbeeld daarvan is zijn schildering van Johannes de Doper. Het lichaam heeft rondingen, de persoon raakt zijn borst aan en het gezicht is absoluut vrouwelijk. De schildering heeft daardoor iets mysterieus en houdt de aandacht aanzienlijk langer vast dan een traditionele afbeelding van Johannes de Doper. Is dat waar Da Vinci met zijn bijzondere aanpak op uit was? Of moeten we er werkelijk meer achter zoeken? King pleit er overduidelijk voor ons niet teveel mee te laten slepen door allerlei zeer speculatieve theorieën. Hij baseert die nuchterheid op de aantekeningen van Da Vinci zelf waaruit blijkt dat hij eerst bedacht had Johannes slapend tegen de borst van Jezus af te beelden. Dat was heel normaal geweest: veel schilders uit die tijd kozen voor zo’n pose als ze het laatste avondmaal vereeuwigden. Er waren ook schilders die ervoor kozen de twee hand in hand af te beelden. Ze stonden zo symbool voor een tevreden mystiek huwelijk: de ziel wordt vereeuwigd met God. Maar uiteindelijk besloot Da Vinci Johannes en Jezus heel anders af te beelden en toch voor een actievere houding te gaan, door niet het moment voordat Jezus aankondigt dat iemand Hem zal verraden, maar juist het moment kort daarna te vereeuwigen. Het moment waarop Johannes zich richting Petrus buigt die hem vraagt over wie Jezus het dan toch heeft. “Het huwelijk waarop in Het Laatste Avondmaal wordt gezinspeeld, is dus niet een geheim huwelijk tussen Jezus en Maria Magdalena, maar de veelgeprezen mystieke verbintenis tussen Jezus en de geliefde discipel,” concludeert King.