Kathedralenbouwers

In 1174 schreef een klerk (William Fitzstephen) een biografie over Thomas Becket, waarin een beschrijving voorkwam van enkele populaire sporten in Londen, waaronder dus schaatsen: «When the great marsh that laps up against the northern walls of the city is frozen, large numbers of the younger crowd go there to play about on the ice... Others are more skilled at frolicking on the ice: they equip each of their feet with an animal's shin-bone, attaching it to the underside of their footwear; using hand-held poles reinforced with metal tips, which they periodically thrust against the ice, they propel themselves along as swiftly as a bird in flight or a bolt shot from a crossbow. But sometimes two, by accord, beginning far apart, charge each other from opposite directions and, raising their poles, strike each other with them. One or both are knocked down, not without injury, since after falling their impetus carries them off some distance and any part of their head that touches the ice is badly scratched and scraped. Often someone breaks a leg or an arm, if he falls onto it.»

Voordat men in Nederland en België het woord schaats gebruikt werd het als voorwerp al eeuwen hier gebruikt. De bakermat van het schaatsen in de lage landen ligt in Holland en Vlaanderen. In deze contreien ontwikkeld de schaats zich van een eenvoudig bot tot een constructie met een ijzeren mes waarop men zich snel kan voortbewegen. De oudste vondsten van schaatsen dateren van rond 1225 uit Dordrecht en Amsterdam. Uit Vlaanderen zijn zelfs nog oudere afbeeldingen te vinden. In andere gedeelten van Nederland zoals Friesland blijft men nog eeuwen op botjes schaatsen. Over de naam die men destijds aan de schaats gaf is nog geen duidelijkheid. Mogelijk noemde men schaatsen "ijzers" of een variant daarop. In de Tweede Martijn van Jacob van Maerlant spreekt hij over een "iserne schoen", oftewel een ijzeren schoen. In dit gedicht zegt hij "Al draag ik ijzeren schoenen ik zou niet aan je kunnen ontkomen"[1]. Een duidelijke verwijzing naar het schaatsen, dat in de middeleeuwen de snelste manier van voortbewegen was. De tekening Lidwina's val van Johannes Brugman toont de heilige Lidwina met schaatsen aan haar voeten. De houding van de schaatser op de achtergrond doet vermoeden dat er al schaatsen met een ijzeren onderkant werden gebruikt, maar veel meer informatie over het schoeisel is niet bekend.

Gelukkig hebben de Middeleeuwen meer schaatssporen nagelaten. Rond 1200, als zich rond de Scheldemonding een periode van economische opbloei voordoet, moet er in deze streek al massaal op schenkels zijn rondgereden. In combinatie met de opkomende ijzerindustrie werd daarmee een ideale voorwaarde geschapen voor het tweede markeringsmoment in de geschiedenis van het schaatsenrijden. Waar en op welk moment deze nieuwe eureka-ervaring plaatsgevonden heeft, zal wel net als de vinding van de onbekende visser voor eeuwig in het verleden verborgen blijven. Aan de hand van de schaarse feiten kunnen we slechts veronderstellen dat het een Vlaamse smid geweest is, die op een koude middeleeuwse winterdag in zijn smidse wat ging spelen met ijzer en hout. Natuurlijk wist de smid dat je ijs uitstekend kon bewerken met metalen bijlen, zagen, beitels en priemen. Al eeuwenlang werd ijs geoogst om bederfelijk voedsel in speciale ijskelders te conserveren. Maar een zaag was nog geen schaats. Wellicht kreeg de smid zijn ingeving toen hij ontdekte dat de gladde bovenzijde van een zaag kaarsrecht en vrijwel zonder weerstand door ijs kon glijden.

Tijdens zijn eerste proefrit zal de smid vermoedelijk de vertrouwde prikstok hebben gebruikt om vooruit te komen. Als smid maakte hij immers zelf de metalen punten waarvan de prikstokken voorzien waren. Pas tijdens het glijden en prikken op zijn nieuwe schaatsen moet de smid het wonder ervaren hebben van het schaatsen op ijzers. De smid ervoer als eerste het wonder dat elk kind dat leert schaatsen steeds weer met verbazing ontdekt: het geheim van de zijwaartse afzet die een voorwaartse beweging teweegbrengt. Na de schaatsende mens, zag rond 1200 ergens in Vlaanderen ook de met ijzers over het ijs vliegende mens het licht.

Met de uitvinding van het glijijzer begint de victorie van het schaatsenrijden in de Nederlanden. De hoge prijs van het metaal staat een snelle doorbraak aanvankelijk in de weg, maar bij het stijgen van de welvaart, het dalen van de ijzerprijs en het steeds strenger worden van de winters (ook Thialf hielp weer mee) ontwikkelt het schaatsen zich tot een waarlijk winters volksvermaak. In sociaal opzicht heeft dat grote gevolgen. Wat tot de uitvinding van de schaats met glijijzer is voorbehouden aan bezitters van zeilschepen of paarden –de mogelijkheid om op één dag grote afstanden af te leggen- komt bij vorst opeens binnen het bereik van iedereen. Ook in Friesland, waar de nieuwe schaats al snel zijn intrede doet, kunnen dankzij de talrijke ijswegen sociale en familiale banden voortaan veel gemakkelijker worden onderhouden. Voor wie zich geen dure trekschuit of koets kan permitteren, wordt de wereld op de schaats opeens een stuk kleiner.

Rond 1500 manifesteert het ijsvermaak zich ook in artistiek opzicht. In de schilderkunst is Jeroen Bosch de eerste die op zijn bizarre doeken ook schaatsende figuren afbeeldt. De beroemde prent uit 1497 van de val van de Schiedamse maagd Liduina is een ander voorbeeld dat bewijst hoezeer het ijsvermaak tot de cultuur van allewinterdag is gaan behoren. De prent is opgenomen als illustratie bij een tekst die tegemoet komt aan de verering die Liduina onder het volk ten deel is gevallen vanwege het door haar zo devoot doorstane lange lijden na een val op het ijs in 1395. Hoewel de tekst slechts rept van een met schoenen op het ijs lopend meisje, heeft de tekenaar zich de artistieke vrijheid veroorloofd om de gevallen Liduina op schaatsen af te beelden. Zonder dat ze wellicht ooit een schaats of een schenkel onder de voet heeft gehad, wordt Liduina daarmee binnen een eeuw na haar dood de eerste echte ijsheilige van het nieuwe schaatsland.

Een gemeentelijke verordening uit Gouda van 1490 toont op een heel andere manier aan dat er in die tijd al sprake moet zijn geweest van een ware schaatsplaag. Om het dagelijkse leven bij vorst nog enigszins zijn normale gang te laten gaan, verordonneren schout en schepenen in dat jaar een verbod om de stad tegen de winter onder water te zetten. Blijkbaar was de zucht in Gouda naar schaatsen zo groot, dat de stedelingen er alles voor over hadden om hun stad tot één grote ijsbaan om te toveren!

Dat de “homo ludens” zich van nature graag in zijn spel met anderen meet, blijkt ook op het ijs. Ridderspelen dienen daarbij als vanzelfsprekend voorbeeld. In een Middelnederlandse tekst uit 1333 wordt vermeld dat in Leuven ijsridders elkaar in dat jaar met stokken uitdaagden. Een paar schaatsen was de hoofdprijs.

Het oudste overgeleverde verslag van een echte hardrijwedstrijd dateert uit 1466. De Praagse gezant Leo Rozmital bezoekt in dat jaar het Brusselse Hof van Philips de Goede en wordt door zijn gastheer uitgenodigd om een schaatswedstrijd te bekijken. Dankzij het in het Latijn weergegeven ooggetuigenslag van Leo’s schildknaap Sasek, weten we precies wat er zich op die januaridag in 1466 op de Brusselse hofvijver moet hebben afgespeeld:

Er is hier een park, met een meer naast het kasteel en dat meer was helemaal bevroren. De hertog gelastte een aantal hovelingen naar het park te gaan en een wedstrijd te rijden op het bevroren meer. Ze -er waren er achtentwintig- streden met zo'n snelheid dat ik kan verklaren dat ik zoiets nog nooit gezien of gehoord heb. Eén in het bijzonder was zo bekwaam, dat hij in z'n eentje de aanval van tweeëntwintig anderen kon weerstaan. Zo groot was hun snelheid in rijden en draaien, dat zelfs geen paard het had kunnen bijhouden. Ik was benieuwd om te zien wat ze nou aan hun voeten hadden waardoor ze zich zo vlug over het ijs konden bewegen. Dat had gemakkelijk gekund, maar ik kon mijn heer niet alleen laten terwijl hij met hertog Philips zat te kijken.