Kathedralenbouwers

In de middeleeuwen hadden vrouwen een actieve rol in de maatschappij. Maar dan kwam de heksenvervolging, legt Maartje van der Laak, oprichter van het historisch onderzoeksbureau Cleio Historische Producties, uit.  

Als u het woord 'heks' hoort, denkt u dan spontaan aan een lelijk oud vrouwtje met een haakneus en een wrat erop? Wist u dat die Walt Disney-heks een kern van waarheid bevat en tot op heden het beeld over vrouwen negatief beïnvloedt?

De strijd voor gelijke rechten was nooit een lineair proces. Een historische mokerslag is de heksenvervolging in de 16de en 17de eeuw. Een mislukte oogst of de dood van een mens of dier was vaak de aanleiding tot het zoeken van een zondebok. Doorheen de geschiedenis zijn er verschillende zondebokfenomenen geweest, denk maar aan de Jodenvervolging. De heksenwaan toont ons een heel andere zondebok. Al van in de middeleeuwen zijn er gevallen bekend waarbij zowel mannen als vrouwen werden beschuldigd van zwarte magie. Vanaf de nieuwe tijd werd hekserij echter in verband gebracht met duivelaanbidding. Onschuldig volksgeloof werd gevaarlijk, onschuldige heidense kruidendokters werden duivelaanbidders. De straffen werden bijgevolg zwaarder, de weg naar de brandstapel lag open. Hiermee is alvast één vooroordeel over heksenwaan de deur uit; het is géén fenomeen van de 'duistere' middeleeuwen, integendeel, het is een verschijnsel van de nieuwe tijd. En er is nog iets bizar.

Het profiel van het slachtoffer veranderde drastisch. De heksenjacht werd in essentie een vrouwenjacht (van 50 procent naar 80 procent vrouwelijke beschuldigden). Het typische slachtoffer van deze historische heksenwaan is een oudere vrouw, vaak weduwe, weinig kapitaalkrachtig en lelijk (als symbool van het Kwade). Een mooie samenvatting van onze sprookjesheks . De verklaring voor de vrouwenhaat vinden we in de Malleus Maleficarum(De Heksenhamer). Dit standaardwerk van de demonologie is één van 's werelds oudste bestsellers, geschreven door Duitse dominicanermonniken en voor het eerst uitgegeven in 1487.

De meeste wetenschappelijke verklaringen voor de heksenvervolging zijn achterhaald dankzij historisch onderzoek. Eén theorie blijft overeind: die van de geïnstitutionaliseerde vrouwenhaat. Want de demonologische werken vertonen een erg propagandistisch karakter. Ze schrijven de vrouw een onstilbare seksuele honger toe en suggereren haar relatie met de duivel. "Een vrouw is de belichaming van de lust. Als zij geen man kan krijgen, verenigt zij zich met de Duivel." Dit laatste betekende het doelbewust ondermijnen van de christelijke samenleving, één van de ergst mogelijke misdaden. Ook volgend citaat komt uit De Heksenhamer: "Ik heb liever een loslopende leeuw of tijger in mijn huis dan een vrouw." Het zijn uitspraken van mannen die zich doelbewust isoleerden van vrouwen. Haast grappig, ware het niet dat hun verzinsels de rechtstreekse aanleiding waren tot de dood van honderden vrouwen.

De ergste excessen van de heksenwaan zijn eind 17de eeuw achter de rug. In deze eeuw van de wetenschappen zoeken zowel juristen als artsen naar aanvaardbare verklaringen zoals geestesziekten. Stilaan verandert ook het godsdienstig klimaat, er is minder interesse voor magie en zeker voor heksen. De Franse Revolutie maakt definitief een einde aan de heksenjacht.

Intussen is het beeld over vrouwen wel beschadigd. De hele demonologische literatuur kadert binnen een toenemend 'antifeminisme', dat aan de vrouw de ergste gebreken toeschreef. De brandstapels waren gedoofd, maar de juridische ongelijkheid tussen mannen en vrouwen zou nog toenemen.

Tijdens de middeleeuwen (tot de 15de eeuw) hadden vrouwen in onze gewesten meer rechten en mogelijkheden. Wij denken vaak in stereotiepe denkbeelden over die periode en gaan ervan uit dat vrouwen een ondergeschikte en passieve rol werd toebedeeld. Toch is dat niet helemaal waar. De middeleeuwse samenleving werd weliswaar gedomineerd door mannen, maar vrouwen hadden wel een actieve rol in de maatschappij. In tegenstelling tot wat de hoofse literatuur laat uitschijnen, stonden adellijke vrouwen bijvoorbeeld in voor het beheer van hun landgoederen. In de 12de eeuw bloeide ook de vrouwelijke religiositeit, waarbij begijnen, abdissen en mystica hoog aanzien genoten. Tot slot creëerde de opkomst van steden en de eerste industrieën nieuwe mogelijkheden voor vrouwen. In sommige ambachten werden onafhankelijke handeldrijvende vrouwen toegelaten, de fameuze koopwyven. Zij waren betrokken in de voor onze regionen belangrijke lakenhandel met een vast percentage in de winstdeelname.

Ook op juridisch vlak genoten vrouwen rechten die hen nadien zouden worden ontnomen. Ze erfden zoals hun broers en huwden met gemeenschap van goederen, zodat ook weduwen een aantrekkelijke huwelijkspartner bleven.

Deze voor Europa vrij unieke situatie was vooral toe te schrijven aan het feit dat bij ons nog steeds het gewoonterecht gold. Door de renaissance werd het middeleeuws wereldbeeld aan het wankelen gebracht. Vanuit Italië drong het Romeins recht door, ten nadele van vrouwen. De verlichte filosofen bewezen empirisch dat de wereld niet onderworpen was aan de orde van God, maar wel aan wetmatige natuurwetten. Hij hoorde tot de cultuur, zij tot de natuur, wat inhield dat zij op seksueel en intellectueel gebied de mindere was. Zij werd steeds meer uitgesloten van publieke functies en economisch gezien konden zij zich steeds moeilijker als zelfstandige ondernemer handhaven. De demonologische literatuur versterkte deze misogyne onderstroom. De negatieve kijk op vrouwen raakte diep verankerd in medische, sociologische, theologische en juridische opvattingen. Vrouwen werden onderworpen aan het gezag van hun vader, broer of echtgenoot.

Deze negatieve beeldvorming van vrouwen blijkt hardnekkig. Het heeft tot in de 20ste eeuw geduurd vooraleer vrouwen rechten herwonnen. Langzaam maar zeker raakt het beeld van het lelijke oude vrouwtje in de verdrukking, om plaats te maken voor een algemeen gesproken positiever beeld dat aanleunt bij, zou je kunnen zeggen, de koopwyven.

www.cleio.be