Kathedralenbouwers

 
Nee, de Vikings droegen geen gehoornde helmen. Maar sommige van hun verre voorvaderen wel. Die mode was helemaal komen overwaaien uit Sardinië, en oorspronkelijk van nog veel verder weg.
 
De helmen van de Vikings waren niet gehoornd en ook niet gevleugeld. Vaak droegen de Vikings zelfs niet eens een helm, hooguit een leren muts. Dat een vikinghelm in de populaire cultuur dan toch nog vaak hoorns heeft, is het gevolg van een make-over die de Vikings kregen in de tweede helft van de 19de eeuw – een tijd waarin de geschiedenis wel vaker werd herschreven en aangepast.
 
De vikinghelm (met kleine, dikke koehoorns) maakte zijn debuut in Bayreuth in 1876. Het gebeurde tijdens de première van Richard Wagners operacyclus Der Ring des ­Nibelungen. De gehoornde helm dook in de decennia daarna overal op, van schilderijen over reclameposters tot kinderboeken, niet alleen in Duitsland maar ook elders in Europa. Zo werd het hoofddeksel bij nationalistische Duitsers een symbool voor de synthese tussen de oude Germaanse en de oude Noordse volkeren, zoals de Britse filologe Roberta Frank schreef in 2000. Meer dan Duitsland, waar nog enige Romeinse invloed zichtbaar was, zagen Wagner en consorten Scandinavië als de wieg van de Germaanse cultuur – ook al moeten ze geweten hebben dat de oude Germanen soms wél gehoornde helmen droegen.
 
Maar als de Vikings ze niet op hun hoofd hadden, hoe kon het dan dat er in 1942 in Denemarken twee prachtige bronzen gehoornde helmen werden opgegraven in een veenput? Hadden de Duitsers, die Denemarken toen bezet hielden, ze er misschien zelf in de grond gestopt? Dan waren ze wel afgeweken van het stereotype dat Wagner in het leven had geroepen. De zogeheten Veksø-helmen, vandaag te bewonderen in het Nationaal Museum in Kopenhagen, zijn immers getooid met lange, sierlijke, gekromde hoorns die eerder aan een antilope dan aan een rund doen denken.
 
Voelsprieten
 
Dat de helmen ooit gedragen zouden zijn door Vikings werd echter al snel betwist. Op basis van het ontwerp en de versiering leken ze eerder afkomstig uit de Scandinavische bronstijd, ettelijke eeuwen voor het begin van onze jaartelling. Dat blijkt nu te kloppen. Koolstofdatering van een stukje berkenhars op een van de twee hoorns (waarmee mogelijk ooit veren of pluimen aan de hoorns waren bevestigd) wijst op een fabricage omstreeks 900 v.Chr. Dat is ruim anderhalf millennium voordat de ­Vikingen uitzwermden over Noordwest-Europa, schrijven de Deense archeologen die de ouderdomsbepaling uitvoerden in de jongste editie van het vakblad Praehistorische Zeitschrift.

Behalve de fysieke kracht van de drager zouden hoorns ook zijn leiderschap hebben verbeeld

Hoewel de Veksø-helmen uniek zijn (er zijn geen andere metalen gehoornde helmen uit de bronstijd gevonden), duiken erg gelijkaar­dige exemplaren op in kunstobjecten uit dezelfde tijd in zowel het zuiden van het Iberisch Schiereiland als op Sardinië. Stèles in steen gevonden in Andalusië en daterend van ongeveer 1.000 v.Chr. tonen krijgers met helmen getooid met dezelfde lange en sierlijke hoorns als op de Veksø-helmen. Idem voor de kleine bronzen beeldjes (bronzetti) gemaakt in het begin van het eerste millennium voor Christus op Sardinië. Ze zijn kenmerkend voor de Nuraghe-bronstijdcultuur, die behalve voor de ­vele honderden bronzetti ook bekend is voor de typische versterkte woontorens (nuraghi) en stenen reuzenbeelden. Al lijken de Sardijnse figuurtjes soms eerder helmen met voelsprieten te dragen.
 
Symbolische functie
 
De gehoornde helmen hadden in de bronstijd volgens de Deense archeologen veeleer een symbolisch dan een functioneel karakter. Behalve de fysieke kracht van de drager zouden ze ook zijn politieke leiderschap hebben verbeeld. Van de drie vermelde regio’s lijkt Sardinië overigens de bakermat voor de gehoornde helmen. Het gebruik ervan in bronzen en ook stenen kunstobjecten sluit het dichtst aan bij de lokale bronstijdcultuur van weleer.
 
Wellicht waren het de Feniciërs, de zeehandelaars van de bronstijd, die de gehoornde helmen – of toch minstens het idee erachter – vanuit het Middellandse Zeegebied via de Atlantische Oceaan tot in Noord-Europa brachten. En mogelijk waren zij het die het originele idee hadden geïmporteerd uit het Oosten, waar vergoddelijkte koningen uit Mesopotamië eeuwen eerder al werden getooid en afgebeeld met een gehoornde helm.
 
Bron: Senne Starckx, Hoe de Viking een helm met hoorns kreeg opgezet, De Standaard (standaard.be), 11 januari 2022.