Kathedralenbouwers

In de veertiende eeuw eiste de Zwarte Dood miljoenen levens in Europa. En de rat kreeg de schuld. Maar misschien is het tijd voor rehabilitatie: niet ratten, maar een fluctuerend klimaat in Azië zou de boosdoener zijn.

Een groot deel van de Europese bevolking kwam in de veertiende eeuw te overlijden door toedoen van Yersinia pestis: een bacterie die de pest veroorzaakt. Nu komt Y. pestis van nature niet in Europa, maar wel in Azië voor. Aangenomen werd dan ook dat de bacterie ergens in de veertiende eeuw naar Europa kwam, een thuis vond in Europese ratten en dat deze ratten vervolgens de pest door Europa verspreidden. De ratten zouden er ook voor gezorgd hebben dat de ziekte langdurig in Europa bleef hangen: in een periode van 400 jaar vonden regelmatig uitbraken plaats. Vermoedelijk doordat ratten bij – door het klimaat geïnduceerde – vlagen beter gedijden dan anders en de pest zich in die voor ratten betere tijden gemakkelijker verspreiden kon. Maar het wordt wellicht tijd om dat verhaal te herzien, zo stellen onderzoekers in het blad Proceedings of the National Academy of Sciences. Niet Europese ratten gesteund door fluctuaties in het Europese klimaat, maar Aziatische gerbils gesteund door fluctuaties in het Aziatische klimaat liggen aan de pestuitbraken ten grondslag.

In golven

De pest bleef niet in Europa hangen doordat deze een thuis vond in Europese ratten, maar kwam elke keer opnieuw vanuit Azië zetten, zo stellen de onderzoekers. Waarschijnlijk door toedoen van Aziatische gerbils die profiteerden van voor hun gunstige klimaatfluctuaties. Het onderzoek werpt een nieuw licht op de wijze waarop de pestbacterie zich over de wereld verspreiden kon. Het veegt de aanname dat de bacterie Y. pestis permanent een thuis vond in Europese knaagdieren van tafel en suggereert in plaats daarvan dat nieuwe stammen van de ziekte met enige regelmaat vanuit Azië ‘geïmporteerd’ werden.

Klimaat

De onderzoekers legden fluctuaties in het klimaat naast de uitbraken van de pest en deden een opvallende ontdekking. Er was geen verband tussen pestuitbraken en fluctuaties in het Europese klimaat. Wel bleken er correlaties te zijn tussen pestuitbraken in Europese havensteden en klimaatfluctuaties in de bergen in het noorden van Pakistan. Elk keer wanneer het klimaat in die bergen zo veranderde dat gerbils (en dus ook de vlooien die op gerbils leven) er prima gedijden, dook de pest ongeveer vijftien jaar later op in Europa. En ook aan de pestepidemie in de veertiende eeuw ging een klimaatfluctuatie in Azië vooraf.

Maar hoe kunnen klimaatfluctuaties in Azië nu precies voor pestuitbraken in Europa hebben gezorgd? Wanneer het met de gerbils goed ging, ging het ook de vlooien die op de gerbils leven en de bacterie op andere zoogdieren over kunnen brengen, goed. Waarschijnlijk sprongen die vlooien dan over op mensen of huisdieren. De onderzoekers wijze erop dat ten tijde van de Zwarte Dood de handel tussen Azië en Europa omvangrijk was. Waarschijnlijk kon de bacterie zich zo gemakkelijk naar de drukke Europese havenplaatsen verspreiden.

Bronmateriaal: "The climatic pulse of Asia" - via Caroline Kraaijvanger op scientias.nl, 24 februari 2015.