Kathedralenbouwers

Mata Hari en Edith Cavell hadden illustere voorgangers in de late middeleeuwen. De Vlaamse steden deden in hun strijd tegen de Habsburgers een beroep op een breed contingent aan vrouwelijke spionnen en briefbodes. Dat blijkt uit archiefonderzoek.
 
door Senne Starckx; De Standaard (standaard.be), 29 november 2022
 
Josine Hellebout is in haar leven ­altijd volkomen onbekend geweest. Daarmee is ze in haar opzet geslaagd. Deze Ieperse vrouw, die leefde in de tweede helft van de vijftiende eeuw, was immers een ­spionne die in dienst van haar stad opereerde achter de vijandelijke linies, tijdens de oorlog tussen de Oostenrijkse aartshertog (en latere keizer) Maximiliaan tegen een verbond van Vlaamse en Brabantse steden. Die laatste waren de bemoeienis en vooral de belastingheffingen van de Habsburgers beu.
 
Hellebout voerde tijdens die ­zogeheten Vlaamse opstand (juni 1488 - oktober 1489) niet minder dan elf undercoveroperaties uit. In de zomer van 1489 reisde ze naar plaatsen als Diksmuide en Poperinge om inlichtingen te verzamelen over de Oostenrijkse troepen die er waren gelegerd. Hoe we dat weten? Omdat het zo neergeschreven staat in de Ieperse stadsrekeningen uit die tijd. ‘Om maren te vernemene van de vianden’ (‘Om informatie te vergaren over de vijand’), staat er in het Middelnederlands. Er staat ook bij hoeveel de spionne betaald kreeg: zo’n elf schellingen per zending, ongeveer een half maandloon voor een goed geschoolde ambachtsman uit die tijd.
 

‘Vermoedelijk ging het om vrouwen uit de stedelijke midden­klasse.
In elk geval hadden ze een zekere welstand en scholing’

 
Jelle Haemers - Historicus (KU Leuven)

 
Hellebout was niet de enige die in opdracht van haar stad de troepen van Maximiliaan ging bespieden. Tijdens de opstand deden de weerspannige Vlaamse en Brabantse steden een beroep op een heel ­legertje aan vrouwen om de vijand te bespioneren, poolshoogte te nemen van troepenverplaatsingen, maar ook om geheime correspondentie te bezorgen tussen de eendrachtige steden. Dat blijkt uit onderzoek van de historici Lisa Demets (UGent) en Jelle Haemers (KU Leuven). Uit de studie, die deze week verschijnt in de online editie van het Tijdschrift voor Geschiedenis, blijkt dat de Vlaamse steden systematisch vrouwen inzetten. Dat deden ze bij de Vlaamse opstand, maar allicht ook bij andere conflicten.
 
Weerspannig Gent
 
Vooral het systematische karakter van de rol van vrouwen in militair inlichtingenwerk is nieuw en kan worden gezien als een ­ge­schiedkundige ontdekking. In binnen- en buitenlandse vakliteratuur over de late middeleeuwen in Europa worden al wel vrouwelijke spionnen beschreven, maar daarbij gaat het om sporadische en ­geïsoleerde, ja soms bijna anek­dotische gevallen. In de bewaarde boekhouding van Vlaamse steden als Brugge, Gent, Ieper en Kortrijk en Brabantse steden als Brussel, Leuven en Nijvel konden Demets en Haemers meer dan honderd vrouwelijke spionnen of brief­bodes turven. Dat Gent met ruim tachtig vrouwen de meeste streepjes achter zich kreeg, is geen verrassing. De Leiestad was een van de grootste Europese steden van die tijd en zeker ook een van de meest weerspannige, als het ging om ­bemoeienis van buitenaf.
 
Oostenrijkers met honger
 
Tijdens de bijna anderhalf jaar durende oorlog bezorgden de Gentse vrouwen honderden brieven tussen hun stad en Brussel, onthulden de Gentse stadsrekeningen. Daarmee namen deze vrouwen een kwart van de correspondentie tussen de twee steden voor hun rekening, want het grootste deel van de briefbodes waren mannelijk. Het doel van de stedelijke correspondentie? Zo veel mogelijk informatie over de vijand verzamelen en vervolgens via gecoördineerde acties de keizerlijke troepen te slim af zijn. Een mooi voorbeeld daarvan is de interventie die leidde tot de mislukte belegering van Gent door de Oostenrijkers, in juni en juli 1488. Weer in de Gentse rekeningen staat vermeld dat de stad op 4 juni een vrouw (anoniem deze keer) had betaald voor nieuws uit Dendermonde, waar Maximiliaan de Schelde was overgestoken. Op 11 juli werden een zekere Magriete van den Driessche en een zekere Katheline Goorijs vergoed voor hun infiltratie in het Habsburgse leger.
 
Tijdens het beleg werden in totaal acht vrouwen en twee mannen door Gent betaald voor hun spionnenwerk. Het loonde, want de be­legerde stad vernam zo dat de Habsburgers met voedseltekorten kampten, vooral van brood en vlees, en dat ze voor hun foeragering afhankelijk waren van het collaborerende Antwerpen. Het Gentse leger kon die levenslijn met een gerichte uitval doorknippen, waarna de honger lijdende Oosten­rijkers het voor bekeken hielden.
 
Pelgrim of prostituee?
 
Wie waren deze Vlaamse spionnes, en hoe infiltreerden ze in de vijandelijke linies? We kennen hun namen, maar daar houdt het meestal op. Dat daarnaast vaak ook een naam van een man vermeld staat in de stadsrekeningen, toont aan dat velen getrouwd waren. ‘Vermoedelijk waren het vrouwen uit de stedelijke middenklasse van toen’, zegt Haemers. ‘Het kunnen de echtgenotes zijn geweest van kooplieden. In ieder geval waren het vrouwen met een zekere welstand en scholing.’ Dat verklaart ook waarom ze voor hun diensten evenveel werden betaald als hun mannelijke collega-spionnen of briefbodes.
 
De vrouwen konden zich onder de vijand mengen door zich voor te doen als verkoopster, handels­reizigster of zelfs pelgrim. Of misschien wel als prostituee, zoals schilderijen uit die tijd suggereren waarop vrouwen zijn te zien die met soldaten flirten. Al is het niet erg waarschijnlijk dat de Vlaamse steden prostituees zouden hebben belast met taken van militair belang.
 
Dat er ook veel vrouwen betrokken waren bij inlichtingenwerk in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen, kan historici ertoe aanzetten om ook in andere conflicten en landen op zoek te gaan naar vrouwen zoals Josine Hellebout. Hoe uitzonderlijk was zij? En is het een toevalstreffer dat we haar nu alsnog hebben leren kennen? Want Maximiliaan kon uiteindelijk overwinnen en het eerste wat je doet als de vijand je stad overneemt, is gevoelige documentatie vernietigen.

----------------- 
Interview op radio 1 met Lisa Demets over de spionne Josine Hellebaut, die 11 missies heeft ondernomen in opdracht van de stad Ieper: In de 15de eeuw waren vrouwen belangrijke spionnen