Kathedralenbouwers

 
Brugge herontdekt een vergeten meester, een vroege boekdrukker nog wel. In de vijftiende eeuw bewoog Colard Mansion zich op het kruispunt van oude en nieuwe media, van traditie en avant-garde. Een expo voor fijnproevers. 
 
Aalst, Leuven, Gouda, wat ­later vooral Antwerpen: de prille boekdrukkunst in de Lage Landen had zo zijn  ankerpunten. Maar ook Brugge stond op de kaart. Vooral dan als draaischijf waar luxeobjecten – en dus ook boeken – werden verhandeld.
 
Als plek waar de koopgrage elite van het Bourgondische hof vertoefde, was Brugge vooreerst een boekenstad voor boeken in de oude betekenis van het woord. De productie van verluchte ­manuscripten en versierde boekbanden stond er hoog in aanzien. De perkamentmakers, papierverkopers, boekbinders, miniaturisten en prentmakers, zeg maar de librariërsgilde, hadden hun winkeltjes rond de Sint-Donaaskerk.
 
Ook Colard Mansion was daarbij: oorspronkelijk een kopiist, vertaler en handelaar in luxemanuscripten. Hij miste de trein van de boekdrukkunst niet. Tussen 1475 en 1484 telde zijn fonds 26 edities van incunabelen of zogenaamde wiegedrukken. Het Groeningemuseum wist ze allemaal bijeen te brengen in een fraai verzorgde expo. De vitrines van Haute lecture, met topstukken van vijftig bruikleengevers, nodigen uit om intensief te kijken naar zoveel verzamelde boekenpracht.
 
Heksen en ketters

Colard Mansion was beslist een pionier, die de stap gezet had van oude naar nieuwe media en zich verdiept had in de mogelijkheden van beide
Van Colard Mansion zijn amper ­biografische gegevens bekend, tenzij dan het vroegste en het laatste document waarin hij als Brugs ondernemer ­vermeld wordt. Twee vijftiende-eeuwse portretten beelden hem af als vlijtig ­kopiist. Met het Bourgondische hof moet hij goed vertrouwd geweest zijn, want hij telde ook Filips de Goede onder zijn klanten.
 
Als drukker interesseerde Mansion zich in hoofdzaak voor devotionele en moraliserende werken die aansloten bij de smaak van de hofcultuur, ook populaire lectuur over heksen en ketters. In tegenstelling tot Jan Brito, een andere Brugse drukker, had hij geen belangstelling voor uitgaven in het Nederlands.
 
Zijn eerste boek realiseerde Mansion samen met William Caxton, de handelaar en diplomaat die de drukpers in Engeland zou introduceren. Het kleinood, resultaat van hun samenwerking, wordt bewaard in de Pierpont Morgan Libary in New York. Het is een getijdenboek, gedrukt op perkament en versierd met miniaturen. Stuk voor stuk zijn dat elementen uit de laatmiddeleeuwse ­manuscriptenpraktijk. Het wijst erop dat de typische formats van het geschreven en het gedrukte boek nog een tijd zouden samengaan.
 
De tentoonstelling volgt dat fascinerende samenspel van traditie en avant-garde, van uitwisseling en kruisbestuiving, op de voet. Colard Mansion was beslist een pionier, die de stap gezet had van oude naar nieuwe media en zich verdiept had in de mogelijkheden van beide. Ook in de lettertypes die hij gebruikte, valt dat op. De bastarda, ge­baseerd op zijn eigen sierlijke, gotische handschrift, werd in zijn boeken afgelost door de rotunda, waarvan de ronde vorm moderner aandoet.
 
De talrijke tussenvormen zijn interessant. Mansion was een van de eersten die gravures in plaats van houtsneden zou gebruiken als illustraties bij zijn gedrukte boeken. Van een van zijn belangrijkste uitgaven, de Boccaccio, zijn in het Groeningemuseum diverse edities uitgestald. Je vindt er een gedrukt exemplaar waarin witruimte uitgespaard is voor illustratie, een ander waar de witruimte ingevuld is met fraai miniatuurwerk en randversieringen, een versie met negen gravures en één waar de gravures ook nog eens extra met de hand zijn ingekleurd. Ongetwijfeld speelde het bedrag dat de opdrachtgever wou besteden een belangrijke rol bij de waaier aan opties.
 
Leeuwenmotief
 
Grappig zijn de voorbeelden van hoe de vroege boekdrukkunst de kopiisten beïnvloedde en inspireerde. Zo gebruikte de miniaturist Willem Vrelant exact hetzelfde leeuwenmotiefje van een gedrukte speelkaart voor een van zijn randversieringen.
 
De houtsnede in Colard Mansions boek ‘Métamorphose’, 1484. brugge, openbare bibliotheek
In dit tijdvak vonden prentenmakers en drukkers elkaar in het experiment. Dat het dagelijks gebruik van boeken en losse afbeeldingen in de vijftiende eeuw toenam, valt af te lezen uit een fraai paneeltje van Petrus Christus dat uit Washington overkomt. De moderne devotie had print in haar hart gesloten, zo toont dit portret van een biddende vrouw.
Haute lecture neemt een boeiende duik in de transitie van handschrift naar boek, en laat zien wat dat betekende voor tekst én voor beeld.

Haute Lecture by Colard Mansion. Vernieuwing van tekst en beeld in middeleeuws Brugge - tot 3 juni in het Groeningemuseum in Brugge. Zie Website Haute Lecture voor meer informatie.
 
Bron: GEERT VAN DER SPEETEN, "Entrepreneur in boeken", De Standaard, 1 maart 2018.