Kathedralenbouwers

‘Body Language’ geeft verhelderende blik in het hoofd én het rest van het lichaam van de middeleeuwse mens.

In de middeleeuwen kwam de menselijke kant van Jezus, Maria en heiligen steeds meer centraal te staan. En wat is er menselijker dan een lichaam? Zo ontstond een intrigerende beeldcultuur waarin het lichaam en de lichaamsdelen van heilige figuren een hoofdrol speelden.
 
De kunst diende als hulpmiddel bij gebed en meditatie, waarbij inleving van groot belang was. De schilderijen, beelden en miniaturen werden daarom steeds extremer: bloederiger, hariger, smartelijker. Een uniek verschijnsel waarbij kunstenaars hun creativiteit de vrije loop lieten. Ingewikkelde theologische concepten werden daarbij vaak letterlijk in beeld gebracht. 
 
De laatmiddeleeuwse kunstwerken worden tegenwoordig vaak met ongemak en onbegrip bekeken. Juist daarom brengt Museum Catharijneconvent de mooiste voorbeelden voor het eerst bij elkaar en toont welke ideeën er aan ten grondslag liggen. Het middeleeuwse lijf komt er wel, anders dan dat van de Griekse of Romeinse goden, wat bekaaid af in de kunst. Dat laat de expositie ‘Body Language’ zien.

Er gebeuren de vreemdste dingen. Op een middeleeuws beeld bloedt Jezus uit zijn zij, het spuit met een keurig boogje in een beker. Ergens anders wandelt een heilige rond met haar hoofd in haar handen. Een tentoonstelling in Utrecht laat zien dat die absurditeiten met lichamen voor de middeleeuwers een duidelijke betekenis hadden.
 
Er is een naam voor iemand die na onthoofd te zijn, opstaat en met zijn hoofd in zijn handen aan de wandel gaat: een cefalofoor. Dát er een naam voor is, komt doordat deze heiligen zo verbeeld zijn in middeleeuwse beeldhouwwerken. Wie zich een beetje verdiept in de middeleeuwse kunst ziet vaker onmogelijke handelingen afgebeeld. Wendelien van Welie is docent middeleeuwse kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en al jaren geïntrigeerd door die eigenaardigheden. Voor Museum Catharijneconvent maakte ze een tentoonstelling die er de belangrijkste uitlicht.
 
Het lichaam is al zolang de mens bestaat het onderwerp van de kunst. Maar anders dan de Griekse en Romeinse goden en godinnen met hun perfecte lichamen en adembenemende schoonheden, komt de middeleeuwse mens er wat bekaaid vanaf. Lang werd er daarom onder kunsthistorici geen aandacht aan besteed – het algemene idee was immers dat kunst over perfecte schoonheid ging. Maar in de christelijke Middeleeuwen ging het volgens Van Welie over een heel andere eigenschap: redding en compassie.
 
Gruwelijk kruisbeeld
 
Van Welie: “Jezus zegt het zelf, bij het avondmaal: ‘Dit is mijn lichaam’. Hij is de eerste god die zijn kwetsbaarheid toont, en die kwetsbaarheid wordt ook ingezet in de verbreiding en verbeelding van zijn boodschap.” De tentoonstelling opent daarom met een prachtig maar ook gruwelijk kruisbeeld uit Duitsland, uit 1350. Aan de kleinste details is gedacht: de aderen in de voeten zijn opgezwollen, de baard heeft kleine krulletjes. Tegelijkertijd is het naakte bovenlichaam geperforeerd met wonden, waaruit steeds drie stroompjes bloed komen – symbool voor de heilige drie-eenheid waar de christelijke God uit bestaat.

De kunstwerken in de tentoonstelling komen uit heel Europa, het mag een klein wonder heten dat de meeste midden in de coronacrisis hebben kunnen reizen. Enkele werken, vooral die uit Engeland, konden op het laatste moment toch niet komen, daarvan zijn reproducties te zien. De originelen worden er nog indrukwekkender van, en de zalen zijn op creatieve, bijna feestelijke wijze vormgegeven. Een handzaam boekje geeft een korte toelichting op elk kunstwerk, er is een boek bij verschenen voor verdieping. In het museum gaat het om het kijken.
 
De tentoonstelling is opgebouwd rondom zeven thema’s, en begint met ‘bloed’ en ‘wond’. Zo is er het beeld van de ‘Man van smarten’ uit 1495, waarop Jezus elegant het glas dat een engel voor hem vasthoudt, volschenkt met het bloed dat uit zijn zij spuit. De verklaring ligt aan Jezus’ voeten, een in doeken gewikkelde overledene die door het bloed van Christus verlost zou worden van zijn zonden. Nog krachtiger is de wondverering bij een klein zilveren Christusbeeldje waar de wonden zijn ingelegd met robijnen, symbolen voor het bloed van Christus. Het beeldje zat boven op een monstrans; een hostiehouder, hosties gelden immers als het lichaam van Christus. De wond in Jezus’ zijde, soms ook apart in tekeningen te zien, vertoont grote gelijkenis met een vagina: soms met een vergelijking naar Eva die uit Adams rib wordt ‘geboren’, en ook de christelijke kerk is immers ontstaan met de kruisiging van Christus.
 
Maria’s zondige levensverhaal
 
Hoewel Jezus in het christendom en dus in de tentoonstelling een grote, vaak dramatische plaats inneemt, zijn er ook bekende en minder bekende opvallende figuren. Neem bijvoorbeeld Maria Magdalena, die meerdere keren volledig behaard wordt afgebeeld – een verwijzing naar haar zondige levensverhaal. Alleen haar borsten en haar knieën zijn bloot; officiële lezing is dat dat haar moederschap en haar vroomheid zou verbeelden, maar het pak zou ook niet misstaan in een kinky nachtclub. 

 En er is de heilige Wilgefortis, de prinses die weigerde te trouwen en na het bidden tot Christus de volgende dag wakker werd met een baard, waarop haar aanstaande meteen van het huwelijk afzag. Als straf laat haar vader haar, net als Christus op wie ze nu zo lijkt, kruisigen. Op een miniatuur lijkt haar baard uit de feestwinkel te komen.
 
En dan zijn er de cefaloforen: de heilige Dionysius van Parijs, beter bekend als Saint Denis, die van Montmartre naar het noorden zou zijn gelopen om daar te worden begraven. Ook de heilige Valerie, een christelijk meisje dat in de derde eeuw weigerde met een heidense hertog te trouwen, werd onthoofd en wandelde met haar hoofd naar een abdij. Het witte kalkstenen beeld uit het Louvre, waarop ze haar hoofd sierlijk voor zich houdt, ogen gesloten, is een van de vele hoogtepunten van deze leerzame, vermakelijke en met veel liefde gemaakte tentoonstelling. Een die ook de minder geïnformeerde bezoeker een verhelderende blik geeft in het hoofd én het rest van het lichaam van de middeleeuwse mens. 
 
Bron: Joke de Wolf, Trouw.nl, 28 september 2020, 13:19
 
‘Body Language. Het lichaam in de middeleeuwse kunst’,
tot 17 januari in Museum Catharijneconvent, Utrecht.
Catalogus € 29,95 www.catharijneconvent.nl