Kathedralenbouwers

‘De verzoeking van Sint-Antonius’ uit het Nelson Atkins Museum in Kansas City is een authentiek werk van Jeroen Bosch. Het paneel hangt sinds de jaren 1930 in het depot van dat museum, omdat men dacht dat het van een medewerker of leerling van Bosch was.

Ter voorbereiding van de grote Bosch-tentoonstelling die volgende week opengaat in het Noordbrabants Museum in ’s Hertogenbosch, werd het werk van de laat-middeleeuwse kunstenaar opnieuw onderzocht. De wonderdoos van het moderne laboratorium speelde hierbij een belangrijke rol.
 

Elk werk werd om te beginnen uitvoerig gefotografeerd, bij daglicht en met infrarood. Daarnaast werden er ook röntgenopnamen van gemaakt. Dendrochronologisch onderzoek, dat aan de hand van de jaarringen in het hout de ouderdom bepaalt van de eiken panelen waarop Bosch schilderde, leverde onschatbare informatie op.

‘We kregen de voorbije jaren bijna dagelijks berichten van mensen die dachten dat ze een Bosch in hun bezit hadden, of die er eentje wisten zitten die ons zeker moest ontgaan zijn’, zegt professor Jos Koldeweij, de curator van de tentoonstelling. ‘Op die manier kregen we in 2014 ook een bericht van een Bosch-liefhebber die ons attendeerde op het paneel in Kansas City. Maar er was iets in zijn signalement, dat ons ertoe aanzette hier nader op in te gaan.’

Een team van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP)reisde af naar Kansas en onderzocht daar De verzoeking van Sint-Antonius op precies dezelfde manier als de rest van het geschilderde oeuvre. De resultaten waren verbluffend en maakten duidelijk dat de hand van de meester zelf in het spel moest zijn.
 

Vliegende vis

Het paneel van Kansas maakte ooit deel uit van een groter schilderij. Dat ziet men bijvoorbeeld aan de manier waarop de randen zijn afgezaagd. Onder de geschilderde verflaag kwam bovendien dezelfde ontwerptekening in waterverf aan het licht die onder bijna alle authentieke Bosch-schilderijen zit. Dat is meteen een belangrijk argument voor de echtheid van het werk.
 

Maar ook de voorstelling zelf biedt goede aanwijzingen. Rond de figuur van Sint-Antonius bevinden zich allerlei wonderlijke wezentjes en attributen die geacht werden de heilige in bekoring te brengen. Verscheidene hiervan komen overeen met gelijkaardige motieven op authentieke Bosch-schilderijen.
 

Een typisch figuurtje is het mannetje met de trechter over zijn lijf, dat eveneens voorkomt op het Laatste Oordeel in het Brugse Groeningemuseum. Ook de monsterlijke lepelaar die op het paneel een plaats kreeg, is een favoriet thema van Bosch, onder meer bekend van de Tuin der lusten in Madrid en de Heremietentriptiek in Venetië. Het gedrocht met de vossenkop, de vliegende vis die naar adem hapt, het varkenspootje op het drijvende tafelblad: ze behoren allemaal tot de fantastische beeldtaal van Bosch.
 

Toch meenden vroegere onderzoekers dat het paneel van Kansas geen originele Bosch kon zijn. Daarvoor vonden ze het werk te onsamenhangend en ze misten ook ‘het vloeiende ritme van authentieke schilderijen’. De onderzoekers van het huidige Bosch-project zien dat helemaal anders. Voor hen schilderde Bosch virtuoos, maar een nauwgezette afwerking was niet zijn eerste bekommernis. Veeleer is zijn stijl vrij en gaat het hem meer om de suggestie dan om een gedetailleerde weergave. Het paneel in Kansas sluit daar perfect bij aan.
 

Belang

Het bewaarde oeuvre van Bosch is buitengewoon klein. Het gaat om 24 schilderijen en triptieken en om 20 tekeningen. Daardoor is de toevoeging van het paneeltje van Kansas zeldzaam interessant, hoewel ze het beeld dat wij van Bosch hebben niet wezenlijk verandert. Overigens leverde het onderzoek van het Bosch-project ook een nieuwe authentieke tekening van de meester op, namelijk een Hellelandschap dat bewaard wordt in een privé-collectie.
 

Beide werken zullen te zien zijn op de tentoonstelling die op 13 februari voor het publiek opengaat in het Noordbrabants Museum. Het wordt de grootste presentatie van Bosch-werken die ooit gerealiseerd kon worden. Er komen prestigieuze bruiklenen zoals het Narrenschip uit het Louvre en de Hooiwagen uit het Prado. Negen werken werden met het oog op de tentoonstelling gerestaureerd. Details die vroeger verborgen zaten onder een laag vergeeld vernis, zijn hierbij aan het licht gekomen. We zullen dus niet alleen méér van Bosch zien, we zullen hem vooral
beter zien dan we ooit gedaan hebben.
  

‘Jheronimus Bosch - Visioenen van een genie’ loopt tot 8 mei.
   

Bron: De Standaard, 02 FEBRUARI 2016, Jan Van Hove