Kathedralenbouwers

Na Gent pakt ook Brugge uit met Jan Van Eyck. Niet met een megatentoonstelling, maar met drie werken die uitnodigen tot een ‘verdiepende beleving’.
 
In begin van de jaren 1430 kwam Jan van Eyck – hofschilder van de hertog van Bourgondië – in Brugge wonen. In deze op economisch en cultureel vlak boeiende metropolis richtte hij een atelier op en schilderde hij - tot zijn dood in 1441 - alle schilderijen, die we vandaag nog van hem kennen. Redenen genoeg om eens te focussen op de schilder in zijn stad en een tentoonstelling te wijden aan Jan van Eyck in Brugge.
 
Twee meesterwerken van Jan van Eyck worden tot op vandaag nog in Brugge bewaard. Ze staan centraal in deze tentoonstelling: De “Madonna van kanunnik Joris van der Paele” die tussen 1434 en 1436 werd geschilderd en het “Portret van Margaretha van Eyck” van 1439.
Deze twee topstukken vormen de kernstukken van de tentoonstelling, waaraan verschillende aspecten van het leven en werk van Jan van Eyck kunnen gekoppeld worden.
 

 
De “Madonna van kannunik Joris van der Paele” is op het Lam Gods na het grootste schilderij van Jan van Eyck dat bewaard is. De tentoonstelling licht aan de hand van bronnenmateriaal de oorspronkelijke functie van het schilderij toe, laat door middel van materiaaltechnisch onderzoek het ontstaansproces van het werk zien en gaat in op de persoon van de opdrachtgever en zijn motivatie.
 
Jan van Eyck schilderde het paneel vanaf 1434 in opdracht van Joris van der Paele, kanunnik aan de Brugse kapittelkerk Sint-Donaas. Het schilderij werd niet op zich besteld maar was onderdeel van een stichting van de kanunnik ter nagedachtenis. De stichting zorgde er onder meer voor dat er in Sint-Donaas missen gevierd werden voor Van der Paele en dat Van Eycks meesterwerk als epitaaf van de kanunnik kon dienen.
 
Hoe kwam Van der Paele aan de middelen om een dergelijke stichting te financieren en bovenop een bijzonder prestigieus retabel bij niemand minder dan de hofschilder van de vermaarde hertog van Bourgondië in opdracht te geven? Nieuw onderzoek dat voor de eerste keer voorgesteld wordt, verheldert de indrukwekkende klerikale loopbaan van een Vlaming die lange tijd aan het pauselijk hof in Rome werkte en zijn eigen belangen daarbij nooit uit zicht verloor.
 
Het resultaat van Jan van Eyck mag gezien worden! Het Brugse werk is zowel artistiek als conceptueel een bijzonder ambitieus schilderij, waar Jan van Eyck de essentie van zijn kunst laat zien. Vertrekkende van een schema van compositie dat traditioneel voorbehouden was aan epitafen wordt het tafereel met telkens nieuwe lagen van betekenis opgeladen, die op een visueel heldere manier de essentie van de wens of verwachting van de opdrachtgever in beeld brengt. De tentoonstelling gaat uitvoerig in op de duiding van het geheel en alle details en stelt de bezoeker zo in staat om de tijd te nemen om het schilderij in zijn gelaagdheid te ontdekken, te bewonderen en te begrijpen. De vraag hoe Van Eyck en zijn medewerkers te werk gingen is gekoppeld aan de inhoudelijke intenties en ambities. Dankzij nieuwe technologieën is het vandaag mogelijk om de schilder tijdens het schilderen te observeren.
 
Materiaal-technisch onderzoek stelt ons in staat om kennis te maken met het creatief proces van Van Eyck door bijvoorbeeld zijn gebruik van pigmenten onder de loep te nemen maar ook door zijn voor- en ondertekeningen nauwkeurig te analyseren. Deze materiaaltechnische onderzoeksresultaten worden in de tentoonstelling geïntegreerd en uitgelegd, zodat de bezoeker kennis kan maken met de schildertechniek en het creatief proces van Van Eyck.
 

 
Het tweede kernstuk van de expositie is het “Portret van Margareta van Eyck” van 1439. Het is het eerste portret in de Europese kunstgeschiedenis – misschien zelf het eerste portret in de mondiale geschiedenis van de kunst – dat een kunstenaar zijn echtgenote portretteerde. Nog geen generatie eerder waren portretten alleen maar voorbehouden aan koningen en vorstelijke families en nu plots wordt bij iemand als Jan van Eyck meteen zijn eigen echtgenote voorwerp van een portret. Wat precies de oorspronkelijke functie was van dit schilderij is niet geweten; het was zeker niet bedoeld om in een museum tentoongesteld te worden. Maar terwijl men zou denken dat het ooit in de huiskamer van de schilder werd opgehangen laat de beschilderde achterkant van het paneel denken over het gebruik van het paneel, terwijl het Latijnse opschrift een bepaald publiek veronderstelt. De tentoonstelling neemt de bezoeker mee in de zoektocht naar de originele bestemming van het paneel en laat opnieuw zien hoe het werk werd geschilderd.

Aan de figuur van Margareta van Eyck zijn vragen gelinkt onder meer naar het huis van Van Eyck in Brugge, naar zijn atelier en naar zijn sociale status. Recent bonnenonderzoek werpt nieuw licht op deze vragen die dan ook in de tentoonstelling uitvoerig aan bod komen en die de carrière van Van Eyck in Brugge in een nieuw licht plaatsen. In het bijzonder de mogelijke rol van Margareta van Eyck na de dood van Van Eyck wordt in de tentoonstelling gethematiseerd.
 
Een recente aanwinst voor het Groeningemuseum van een schilderij die door een navolger of medewerker van Van Eyck in de jaren van 1450 werd geschilderd sluit de tentoonstelling af. Het paneel toont Maria met het kindje Jezus en is gebruikt als model verschillende schilderijen van Van Eyck, waaronder dit Brugse paneel. De landschapsachtergrond daarentegen doet denken aan een Duitse kunstenaar, terwijl andere elementen dan weer afkomstig zijn uit het repertoire van Van Eycks tijdsgenoten. De voorbereidende ondertekening die hier voor het eerst getoond wordt, maakt meteen duidelijk dat de anonieme schilder wel degelijk dicht bij het atelier van Van Eyck stond en voldoende kennis had van de tekenstijl van Van Eyck om die in zijn eigen werk na te bootsen. Dit wijst erop dat hij wellicht een tijdje met de medewerkers van de ondertussen overleden meester samenwerkte.

De tentoonstelling “Van Eyck in Bruges” is geen overzichtstentoonstelling over Jan van Eyck, zoals die in Brugge al in 2002 en 2010, als deel van Europese overzichtsexposities te zien waren en zoals die in Gent te bewonderen viel. Deze tentoonstelling zet in op een verdiepende beleving van één van de grootste kunstenaars van de Europese kunstgeschiedenis en dit aan de hand van twee van zijn meest belangrijke werken. 
 
Van Eyck in Bruges, tot 12/7 in het Groeningemuseum in Brugge