Kathedralenbouwers

 
Trots & Troost in het Brugse Groeningemuseum is een klein juweel van een tentoonstelling. Ze gunt je een frisse blik op getijdenboeken, de bestsellers van de middeleeuwen.

Echt groot is de expo Trots & Troost niet: één zaal met daarin zo’n veertig kleine objecten. Maar wat voor objecten: naast enkele goedgekozen sculpturen, schilderijen en gebruiksobjecten staan de prachtigste kleine middeleeuwse handschriften uitgestald. Allemaal zijn ze uniek en de meeste zijn nooit eerder publiek vertoond. Samen vertellen de objecten een boeiend verhaal met talloze hoofdstukken.

Trots & Troost werpt een blik op getijdenboeken, handgeschreven devotieboeken voor leken, die vooral in de 15de eeuw bijzonder populair waren. Spreek gerust van de bestsellers van die tijd. Kon je je een boek permitteren, dan kocht je allereerst een getijdenboek. Kon je je een portret van jezelf permitteren? Dan bestond de kans dat je graag de geschiedenis in wilde gaan met precies dat boek in de hand. Zo verenigden de getijdenboeken geloof met ijdelheid. Ze waren belangrijk voor hun eigenaars, én ze kwamen voor in bijna alle lagen van de bevolking. Net daardoor vertellen ze ons een en ander over het dagelijkse leven in de middeleeuwen, en stellen ze ons beeld daarop hier en daar fiks bij. “Wie de middeleeuwse mens echt wil begrijpen, moet starten bij het getijdenboek”, vindt curator Evelien Hauwaerts. Voor Brugge was het getijdenboek in de 15de eeuw een voornaam exportproduct.

Meid en metselaar

De getijdenboeken zijn gemaakt van perkament of stevig papier – veel steviger dan het papier van vandaag. Ze bevatten allerlei bruikbare gebeden om op vaste tijdstippen van de dag te bidden: de metten, de vespers, de completen enzovoort. Je leidt eruit af welke besognes de middeleeuwers zoal hadden: de expo toont bijvoorbeeld enkele bladzijden met teksten waarmee ze bescherming tegen pest, epidemieën of kanker vroegen. “Over kanker lezen we ergens dat het een ziekte is die geen arts kan genezen”, zegt Hauwaerts. “Zo zie je dat niet alleen het geloof erg belangrijk was, maar ook geneeskunde al een logisch onderdeel van het denkkader was.”

In de vitrinekasten liggen echte topstukken: bladgoud overal, miniatuurkunstwerkjes in de mooiste, kostbaarste kleuren, verfijnd uitgewerkte covers van met leder overtrokken hout: stuk voor stuk kunsthistorische pareltjes. Met zulke boeken lieten vooraanstaande personen zich graag portretteren door de meesters van hun tijd, zoals Jan van Eyck of Hans Memling. Het getijdenboek was een pronkstuk waarmee je fijn kon uitpakken. Een goeie portie ijdelheid was de vrome middeleeuwer zeker niet vreemd.

Maar er liggen ook soberdere exemplaren bij: eveneens handschriften, maar dan gemaakt voor kleinere budgetten. Van dat type zijn er minder bewaard. Hun kwaliteit was soms al lager, ze werden vaak decennialang intensief gebruikt, en eenmaal versleten kwamen ze makkelijker in de papiermand terecht. Net die boekjes vertellen vaak veel. Ze zitten vol gebruikssporen: kaarsvet, vegen en notities van de eigenaars zoals geboorte- en sterfdata van familieleden. De populariteit van zulke exemplaren bewijst ook dat de geletterdheid in het Vlaanderen van de 15de eeuw een stuk hoger lag dan doorgaans wordt aangenomen. “We vinden zulke boeken niet alleen bij de hertog of de koning, maar ook bij de meid en de metselaar.”

 
Vrouwen in het vak

Ook interessant is een inkijk in een register van de gilde van makers en handelaars van boeken. Dat toont aan dat tegen het eind van de 15de eeuw een vierde van de leden vrouwen waren. “En zij hadden allerlei rollen, zoals miniaturist of kopiist.”

Het ene getijdenboek heeft het formaat van een stevige hardcoverroman, het andere past in de palm van je hand. Je moest ze immers overal mee naartoe kunnen nemen. Maar hoe kleiner het boek, hoe kleiner de letters. Voor veel lezers was de bril dan ook een handig instrument. “Ja, die hadden ze in de middeleeuwen.” De expo toont een prachtig boek met een uitsnijding speciaal voor de leesbril. En omdat er bitter weinig van die oude brillen overgebleven zijn, tenzij in kleine stukjes, toont Trots & Troost enkele leuke replica’s.

Zo maakt de kleine expo de late middeleeuwen weer een stuk bevattelijker. Met zijn pareltjes van boeken en eenvoudige, maar zeer interessante verhalen vormt Trots & troost ook de ideale inleiding tot de rest van het Groeningemuseum. Vanuit de  prachtig vormgegeven, blauwe zaal die de lapis lazuli van de miniaturen op de bladzijden echoot, loop je zo de permanente collectie binnen. Meteen sta je oog in oog met kanunnik Joris van der Paele, door Jan van Eyck meesterlijk geportretteerd met zijn getijdenboek in de ene en zijn bril in de andere hand.

Trots & Troost, middeleeuwse getijdenboeken en hun lezers

Tot 7 oktober in Groeningemuseum (Brugge)

Website: https://www.museabrugge.be/kalender/activiteiten-en-evenementen/trots_en_troost

Bijhorende publicatie

Naar aanleiding van Trots en Troost verschijnt op 19 mei 'Boek van Troost Boek van Hoop'. Een rijkgeïllustreerde publicatie over getijdenboeken in de laatmiddeleeuwse samenleving en hun frequente weergave in Vlaamse portretten. 

Bron: Ines Minten, De Standaard (standaard.be), 07 april 2025 om 23:59